برخی متخصصان بر این باوراند که پرخاشگری کودکان ریشه در عدم فرصت یادگیری دارد، به این معنا که کودک به علت این که فرصت یادگیری نداشته و نمی داند که نسبت به یک محرک چگونه عمل کند. به همین دلیل ممکن است کودک رفتار پرخاشگری از خود نشان دهد. در موارد دیگر ممکن است دلیل پرخاشگری کودکان، مشکلاتی باشد که کودک با آن ها دست و پنجه نرم می کنند؛ همچون رویداد های استرسی، مشکلات عاطفی، کمبود توجه، علائم اوتیسم و… . با این حال حتی در مواردی که کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری جدی ارزیابی شده اند، والدین و متخصصان رفتاردرمانی و کاردرمانی می توانند تاثیر بسیاری بر کنترل و مدیریت پرخاشگری کودکان داشته باشند. دکتر مهدی صابر، بهترین دکتر پرخاشگری کودکان، در کلینیک کاردرمانی و رفتاردرمانی دکتر صابر واقع در غرب و شرق تهران، علت پرخاشگری کودک را بررسی کرده و به درمان کودکان مبتلا به پرخاشگری با استفاده از متدهای روز دنیا می پردازد.
بسیاری از کودکان می توانند مدت زیادی با درمانگر همکاری کنند به طوری که ارزیابی به راحتی و با سرعت ادامه می یابد، اما بعضی دیگر نمی توانند. در طول فرایند تشخیص، هر روانشناسی با کودکانی مواجه می شود که ارزیابی آن ها سخت است. بعضی از درمانگران این کودکان را «آزمون ناپذیر» می نامند. گزارش بالینی آن ها در مورد این کودکان ممکن است تنها شرح این مطلب باشد که کودک نتوانست در هیچ آزمونی همکاری کند و بنابراین اطلاعات تشخیصی جمع آوری نشد. به نظر برخی متخصصان هیچ کودکی آزمون ناپذیر نیست و با استفاده از ابزار های بالینی مختلف، دستیابی به حداقل بعضی از اطلاعات تشخیصی مفید در مورد هر کودکی امکان پذیر است، با وجود این که ممکن است ارزیابی او سخت باشد.
علت پرخاشگری کودک
هنگامی که درمانگران به کودکی آزمون ناپذیر می گویند، بدان معناست که کودک به آزمون های استاندارد شده پاسخ نمی دهد، اما به یاد داشته باشید که آزمون های استاندارد شده فقط برای بیان این که کودکی مشخصاً با سایرین متفاوت است، مورد نیاز هستند. انجام این کار در مورد کودکی با ارزیابی مشکل، به اندازه کافی راحت هست. حتی اگر درمانگر احساس کند که نتایج آزمون استاندارد شده، توانایی واقعی کودک را دست کم می گیرد و این واقعیت که کودک زیر نمره برش افتاده است، کافی است تا او را کاندیدای ارزیابی بیشتر کند. پس از آن می توان از روش های معیار -مرجع و مشاهده رفتاری استفاده کرد. این ها کمتر رسمی هستند و می توانند بر نیاز ها و علایق کودک منطبق شوند. حتی اگر کودک اصلاً قبول نکند در آزمون استاندارد شده شرکت کند، می توان از روش های مصاحبه استاندارد مانند مقیاس رفتار انطباقی واینلند برای دستیابی به یک نمرۀ هنجار – مرجع بر پایۀ گزارش والدین استفاده کرد. این نیز می تواند تفاوت عمدۀ کودک با همسالانش را تأیید کند و میتوان از روش هایی که کمتر رسمی هستند برای تعیین عملکرد پایه و شناسایی اهداف مداخله استفاده کرد.
ارزیابی کودکان و درمان پرخاشگری
نلسون چهار دسته از کودکانی را مطرح کرد که احتمالاً به سختی ارزیابی می شوند: کودکانی که بی نهایت خجالتی و ساکت هستند، آن هایی که لجباز و پرخاشگر هستند، آن دسته که بیش فعال و تکانشی هستند و کودکان مبتلا به معلولیت های جسمی. در مورد کودکان خجالتی، کم کردن ارزیابی، دادن وقت بیشتر برای گرم شدن و آغاز کار با روش های ارزیابی درکی که احتیاج کمتری به گفتار دارند، می تواند مفید باشد. یک درمانگر می تواند برای آماده کردن این کودکان برای ورود به شیوه های ارزیابی معیار-مرجع و مشاهدات رفتاری، از نامگذاری غلط اشیاء معمولی و نقش بازی کردن برخلاف جریان عادی استفاده کند. در مورد کودکان لجباز و بیش فعال یا تکانشی، استفاده از یک لحن کنترل کننده محکم توسط درمانگر و احتمالاً درخواست از والدین برای منتظر ماندن در اتاق مشاهده، ممکن است مفیدتر از زمانی باشد که در معرض دید کودک باشند. نلسون استفاده از روش های مهلت دادن را برای کسب همکاری کودک لجباز پیشنهاد کرد. این روش ها ممکن است به ارزیابی طولانی تری نسبت به آنچه طراحی شده، بیانجامد، اما در عوض باعث می شود اطلاعات معتبر دیگری از کودک بدست آوریم، به جای این که مجبور شویم به خاطر شکست خوردن، ارزیابی را رها کنیم. با پرهیز از شیوۀ زبانی که کودک را بر درمانگر غالب می کند -مثلاً از کودک درخواست می کنید «آیا می خواهی فلان کار را انجام دهی؟ یا دنبال کردن یک دستور با خوبه؟ – می توان از بروز وضعیت های ناشیانه در برابر کودکی که درمانگر را در مقابل عمل انجام شده قرار می دهد، به طوری که مجبور می شود از آنچه پیشنهاد کرده عقب نشینی کند، جلوگیری کرد. با دور کردن محرک های خارجی از محیط می توان به تمرکز کودک بیش فعال روی مواد ارزیابی کمک کرد. با انعطاف پذیری در مقابل محلی که ارزیابی در آنجا انجام می شود نیز می توان به این نوع کودک کمک کرد. به جای اصرار روی نشستن کودک پشت میز، درمانگر می تواند مقداری از ارزیابی را کف اتاق، داخل راهرو، یا زیر میز انجام دهد. نلسون نیز پیشنهاد کرد شکست های مکرر کودک را بپذیرید و ارزیابی را به جای مدتی طولانی، در دوره های کوچک زمانی انجام دهید.
رفتاردرمانی کودکان با مشکلات ذهنی و جسمی
کودک مبتلا به ناتوانی های بینایی یا سایر ناتوانی های جسمی نیز به علت ناتوانی در پاسخ به محرک های معمولی ارزیابی به شیوه ای عادی، مشکلات خاصی را نشان می دهد. از کودکان مبتلا به ناتوانی های جسمی که قادر به اشاره کردن نیستند، می توان خواست به محرکی نگاه کنند که بهتر از همه با آنچه که درمانگر گفته، جور درمی آید. در یک رویکرد ارزیابی پویا، برای آن کودکانی که اصلاً گفتار ندارند، به منظور تعیین آنچه به برقراری ارتباط بهتر به آن ها کمک می کند می توان از انواع مختلف سبک های جایگزین برقراری ارتباط مانند تصاویر، علائم، یا کلمات نوشتاری استفاده کرد. از کودکان نابینا می توان خواست اشیائی را که حس می کنند، نام ببرند یا توصیف کنند یا در مورد رویدادهایی که تجربه کرده اند، صحبت کنند. نلسون پیشنهادات بیشتری را برای کار با کودکی که سخت ارزیابی می شود، ارائه کرد. نکته مهم آن است که درمانگر بداند حتی اگر به نظر نرسد که آزمون استاندارد شده، پربارترین منبع اطلاعات است، باز هم می توان از هر کودک مبتلا به یک مشکل ارتباطی، چیزی آموخت. از نظر من، ما هرگز نباید صرفاً با عبارت «آزمون ناپذیر» برای کودکی، حذف کردن او را توجیه کنیم. با استفاده از مجموعه کامل ابزارهای ارزیابی خود تصمیم گیری در مورد این که آیا کودکی مشکل برقراری ارتباط دارد یا نه، تعیین عملکرد پایه و این که کودک برای برقراری ارتباط بهتر به چه چیزی نیاز دارد امکان پذیر می شود. این، هدف عمدۀ ما به عنوان یک تشخیص دهنده است، هر چند ممکن است مشکل باشد، اما هرگز غیرممکن نیست.
کودک تان هنگام تولد معمولاً با گریه به دنیا خوش آمد می گوید. احتمالاً از شنیدن اولین گریه او خوشحال می شوید و احتمالاً آخرین باری است که چنین حالتی به شما دست می دهد. طی سال های آینده تلاش بسیار زیادی می کنید تا او گریه اش را قطع کند. تمام نوزادان به طور متوسط ۱ تا ۲ ساعت در روز گریه می کنند. بعضی نوزادان بیشتر – بسیار بیشتر – و بعضی کمتر گریه می کنند. چند روز اول بعد از تولد نوزادتان احتمالاً تمام شبانه روز را خواهد خوابید و به ندرت گریه خواهد کرد. البته هنوز زود است که به این خاطر به خودتان تبریک بگویید. گریه نوزاد اغلب چند هفته بعد از تولد شروع و در شش هفتگی به اوج می‌رسد. اغلب ما در جمع خانواده یا دوستان خود با کودکان و نوزادان بدقلق و ناآرام برخورد داشته ایم. حالت شایع این کودکان گریه کردن، بی قراری، جیغ زدن، تکان دادن دست و پاها و… است که در ابتدا شدید تر بوده و سپس کمتر می شود. با بزرگتر شدن کودک ،کنترل احساسات به کودک اجازه می دهد تا راه حل های پیشگیری از رفتار های پرخاشگرانه را جایگزین کند. رفتاردرمانی کودکان به آن ها کمک می کند تا بدقلقی و ناآرامی را کنار گذاشته و آرام تر شوند. دکتر مهدی صابر، بهترین دکتر کودک بدقلق و ناآرام، با انجام تکنیک های آرام سازی، ریلکسیشن، ماساژ درمانی و رفتاردرمانی کودکان به درمان مشکلات ناآرامی کودکان و نوزادان کمک می کند. متخصصین رفتاردرمانی مرکز با ارائه تکنیک های مختلف و مشاوره والدین شما را در بهبود مشکلات رفتاری و بدقلقی کودکان کمک می نمایند.
کودکی که گریه می کند در تلاش است تا چیزی به شما بگوید. ممکن است بخواهد گرسنگی یا پرخوری و شکم دردش را به شما اطلاع دهد و ممکن است بخواهد بگوید و پوشکش خیس و از این بابت ناراحت است، یا برعکس، او آن پوشک مرطوب و گرم را دوست می داشت و حالا که آن را تعویض کرده اند، سردش شده است و عصبانی است! ممکن است خسته باشد و دوست دارد با تکان تکان دادن او را بخوابانید با حوصله اش سر رفته است و انتظار دارد با چیزی او را سرگرم کنید. شاید هم می خواهد بگوید از اینکه نمی تواند روی فرش بخزد و به همه چیز دست بزند عصبانی است که البته در این صورت او تمام شش هفت ماه آینده را به گریه می گذراند (اما احتمالاً خزیدن را زودتر شروع خواهد کرد). هنگامی که برای اولین بار نوزادتان را در آغوش می گیرید، تصوری از هیچ یک از این موارد ندارید.
روش های آرام کردن کودک بدقلق و ناآرام
گریه کودک موجب افزایش ضربان قلب، بالا رفتن فشار خون و عرق کردن کف دست های مادر و پدر می شود. همچنین دمای پستان های مادر شیرده بالا می رود. شنیدن صدای گریه نوزاد ممکن است موجب ترشح شیر شود. وظیفه شما، درک زبان گریه نوزاد تان است، زیرا گریه نوعی زبان است. با درک هرچه زودتر این زبان، فرصت بیشتری برای گوش دادن به قان و غون او دارید و زمان کمتری را به شنیدن جیغ و فریاد او خواهید گذراند. در این مرحله، آنچه نباید انجام دهید آموزش صبر و حوصله به کودک تان است. در حقیقت، هرچه زودتر نسبت به گریه های او واکنش نشان دهید، بهتر است؛ زیرا آرام کردن کودک در ابتدای شروع گریه آسان تر از آرام کردن او در مرحله هیستریک و عصبانیت و ناراحتی شدید است.
بدقلقی کودکان و نوزادان به چه علت است؟
اگرچه هیچ کس تاکنون فرهنگ لغتی برای ترجمه گریه کودک تهیه نکرده است، اما ریتم و زیر و بم گریه نوزاد تان می تواند کلید جستجو برای یافتن مشکل باشد. گریه زوزه مانند و به نوعی آهنگین، که ممکن است غیر عادی و گاهی همراه با مالش چشم ها و گونه ها باشد به علت خسته شدن از گریه است. درد شدید ناگهانی. جیغ و به دنبال آن یک سکوت طولانی و سپس یک جیغ دیگر، این نوع گریه و جیغ ممکن است به علت نفخ شکم، گیر کردن پای کودک در فاصله نرده های تخت یا فرو رفتن سنجاق پوشک در بدنش باشد.
انواع گریه کودکان و نوزادان
گرسنگی: گریه های کوتاه و موزون و ریتم دار که ناامیدانه به نظر می رسند.
اجابت مزاج: بیشتر با یک گریه یا خرناس شروع می شود و اغلب حین غذا خوردن صورت می گیرد.
احساس گرمای زیاد: بیماری یا تب داشتن، گریه ناله مانند.
عصبانیت یا استیصال: کودک ممکن است هنگام خارج کردن پستانک از دهانش، باز کردن پوشکش یا بدون هیچ دلیل موجهی فریاد های گوش خراشی سر دهد.
ملالت و بی‌حوصلگی: از غر شروع و به ضجه و زاری ختم می شود. از جا برداشتن کودک بی حوصله موجب قطع فوری گریه اش می شود.
پرخاشگری در کودکان علل مختلفی دارد. بسیاری از کودکان برای به دست آوردن آن چه می خواهند، داد و فریاد و گریه به راه می‌اندازند. وقتی کودک از طریق پرخاشگری به خواسته خود می‌رسد، یاد میگیرد که گریه کردم و قشقرق به راه انداختن، پاداشی به دنبال دارد. معمولاً وقتی والدین با چنین رفتاری از جانب کودک مواجه می شوند، تسلیم شده و خواسته او را برآورده می کنند. به ویژه اگر کودک در اماکن عمومی چنین رفتاری از خودش نشان دهد، والدین صرفاً به خاطر آرام کردن او تسلیم فشارها می شوند. تا زمانی که والدین تصمیم کودک می شوند، در واقع به رفتار بد او پاداش می دهند و تا زمانی که یک رفتار پاداش میگیرد،خاموش نمی شود. اگر چنین رفتاری تبدیل به یک عادت شود،تغییر رفتار کودک کار مشکلی خواهد شد. مرکز روانشناسی کودک دکتر صابر در زمینه بررسی علل پرخاشگری و درمان آن در کودکان با تکنیک های مختلف رفتاردرمانی پرخاشگری که توسط ادر متخصص کاردرمان و روانشناس کودک مرکز انجام می گیرد فعالیت می نمایند. بخش های مختلف مرکز شامل بازی درمانی، رفتاردرمانی، سنسوری روم، ماساژ درمانی و رفتاردرمانی کودک اختلال یادگیری…. موجب گردیده درمان مشکلات رفتاری نظیر پرخاشگری کودک با ریشه یابی صحیح و درمان تخصصی برطرف شده و رفتاهای مناسب جایگزین گردد.
در رفتاردرمانی کودکان برخی از رفتارهای نامناسب کودک، نادیده گرفتن و بی توجهی بسیار موثر است و باعث می شود که تکرار آن رفتار به مرور کاهش یافته و در نهایت حذف شود. اگر چنین واکنشی را نسبت به رفتارهای مثبت کودک داشته باشیم، آن رفتارها نیز به سمت خاموشی خواهند رفت! بنابراین همیشه باید رفتارهای مثبت را مورد توجه قرار داد و برعکس رفتارهای منفی را نادیده گرفت. مثلاً زمانی که کودک شروع به پرخاشگری میکند یا قشقرق به پا میکند، بهترین کار نادیده گرفتن و عدم توجه به کودک است. یعنی وانمود کنیم که اصلا او را نمی بینیم و صدایش را نمی شنویم و یا اینکه با آرامش و بدون عصبانیت از کنارش بلند شویم و با فعالیتی خودمان را مشغول کنیم. زمانی که رفتار پرخاشگرانه کودک را مورد بی توجهی قرار میدهیم، زبان بدن ما نیز باید کاملاً آرام باشد. نباید عصبانیت را در چهره خود نشان دهیم و یا آن را با رفتار خود آشکار کنیم. مثلاً ظرف ها را با عصبانیت بشوییم و یا اینکه در اتاق را محکم به هم بکوبیم. عصبانیت ما چه در کلام و چه در رفتار، به نوعی توجه به رفتار کودک و تشدید کننده رفتار منفی او خواهد بود.
چگونه با پرخاشگری کودک مواجه شویم؟
بهترین توصیه برای مقابله با پرخاشگری کودک، نادیده گرفتن این موارد زمانی که کودک قشقرق به راه می‌اندازد، باید رفتار او را نادیده بگیریم، هرگونه توجه ما به این رفتار، به معنی تقویت آن است. رفتاری که پاداش نگیرد،خاموش خواهد شد. فراموش نکنید که باید صبور باشید و بتوانید در مقابل داد و فریاد کودک آرامش خود را حفظ کنید و عصبانی نشوید. حتی خشم را در صورت خود و یا در رفتار خود نشان ندهید. مقاوم باشید، از خودتان ضعف نشان ندهید و تسلیم نشوید. دفعات اول احتمالاً کودک مدت زمان بیشتری قشقرق به پا میکند، تا شما را وادار به تسلیم کند، اما رفته رفته زمانی که کودک متوجه می‌شود که شما مصمم هستید و داد و فریادش نظر شما را تغییر نمی‌دهد، از مدت زمان آن کاسته خواهد شد. روش موثر دیگری در چنین موقعیت‌هایی، «بغل کردن از پشت سر»است. با محاصره کردن کودک در حلقه دست ها و بازوهای تان، می توانید او را آرام کنید.
چگونه به رفتارهای پرخاشگرانه کودک بی توجهی کنیم؟
هیچ گونه تماس بدنی نباید برقرار شود.
هیچگونه تماس یا ارتباط کلامی نباید برقرار شود.
هیچ تماس چشمی با کودک برقرار نشود.
به یاد داشته باشید مهارت نادیده گرفتن در صورتی موثر است که همراه با نشان دادن توجه و پاداش دادن به رفتارهای مطلوب باشد.
بی توجهی به رفتارهای مثبت کودک، به مرور باعث کاهش و خاموشی آن رفتارها می‌شود.
« محرومیت» تکنیک رفتاردرمانی در پرخاشگری کودکان
باید ابتدا کودک را از عواقب زیر پا گذاشتن قانون آگاه کنیم و توضیح دهیم که اگر رفتار مورد نظر را انجام ندهد، برچسبی « ستاره» دریافت نخواهد کرد و جایزه ای هم در کار نخواهد بود. بنابراین او را از آنچه به او وعده داده ایم مثل تماشای تلویزیون، پارک رفتن، خرید اسباب بازی و… محروم می کنیم. برای اطمینان از این که کودک منظور ما را متوجه شده، از او می پرسیم اگر قانون را زیر پا بگذارد چه اتفاقی می افتد؟به این ترتیب مطمئن می شویم که کودک پیامد کار را متوجه شده است.
محرومیت هایی که برای کودک در نظر میگیریم، نباید طولانی مدت باشند. مثلاً وقتی کودک را از بازی با کامپیوتر محروم می کنیم،بهتر است مدت زمان یک روز تا یک هفته را در نظر بگیریم، چون وقتی مدت زمان محرومیت را طولانی می کنیم، کودک انگیزه خود را از دست می دهد و مسئله از ذهن او بیرون می‌رود. در نتیجه، محرومیت طولانی مدت کارساز نخواهد بود.
وقتی پیامد منفی را اجرا می کنیم، ممکن است با بی‌تفاوتی کودک مواجه شویم. به عنوان مثال به کودک می گویم به خاطر این که از قانون سرپیچی کردی و پرخاشگری داشته، امروز نمی توانید با اسباب بازی مورد علاقه ات بازی کنی. ممکن است کودک بگوید برایم مهم نیست و بعد خودش را با وسیله یا فعالیت دیگری مشغول کند. در چنین مواقعی والدین احساس می‌کنند که محرومیت بی نتیجه است و تاثیری روی کودک ندارد. در واقع کودک در حال امتحان کردن پدر و مادرش است و به نوعی از خودش مقاومت نشان می دهد. بهتر است والدین همچنان محرومیت را ادامه دهند و ناامید نشوند. به مرور زمان، کودک در می‌یابد که والدین ثابت قدم هستند و آنچه وعده داده اند را عملی می کنند، در نتیجه دست از مقاومت و نافرمانی بر نخواهند داشت. در نظر داشته باشید کودک را باید از امتیازاتی محروم کنید که برایش مهم هستند. مثلاً محرومیت استفاده از تلفن، برای فرزندی که بسیار اجتماعی است و دوستان زیادی دارد، موثر است. اما همین تنبیه برای فرزند تنها و گوشه‌گیر شما موثر نخواهد بود.
محرومیت باید با توجه به سن، شخصیت و علاقه کودک در نظر گرفته شود.
پیامدی که برای رفتار پرخاشگری کودک در نظر میگیریم، تا حد ممکن باید متناسب با رفتار منفی بوده و منصفانه باشد.مثلاً وقتی کودک لباسهایش را از کف اتاق جمع می کند و مادر او را به مدت یک ربع از تماشای تلویزیون محروم می کند،این تنبیه منصفانه است. اما اگر برای همین رفتار کودک را سه روز از تماشای تلویزیون محروم کند ،این تنبیه شایسته و عادلانه نیست. گاهی نمی‌توانیم یک پیامد منفی برای رفتاری نامناسب در نظر بگیریم. بنابراین حذف یکی از علاقه‌مندی‌های کودک را به عنوان پیامد منفی، تعیین می‌کنیم. مثلاً وقتی کودک بددهنی میکند و حرف زشت میزند، می توانیم او را از انجام بازی کامپیوتری در آن روز محروم کنیم.
تنبیه بدنی احساس لطیفی را که کودک نسبت به خود دارد، نابود میکند.
لازم است محرومیت یا پیامد منفی را بلافاصله بعد از انجام رفتار پرخاشگری اعمال کنیم. اگر فاصله زمانی زیادی بین رفتار بد کودک و پیامد منفی آن وجود داشته باشد، تنبیه تاثیر خود را از دست میدهد و کودک فراموش میکند که این تنبیه یا محرومیت برای کدام رفتارش در نظر گرفته شده است.
تداوم تنبیه رفتار ناشایست، بسیار مهمتر از شیوه انجام آن است. به عنوان مثال،در صورتی که می خواهید کودک از کلمات ناشایست استفاده نکند، یا چیزی را پرت نکند، اگر هر بار که فحش میدهد، حتماً تنبیه شود،خیلی سریعتر رفتارش اصلاح می شود تا زمانی که به طور غیر مداوم و گاه گاه او را تنبیه کنیم.
تشویق و تحسین همیشه مقدم بر تنبیه است.
در زمانی مشخص، مثلاً یک ماه، تنبیه و پیامد منفی را برای یک یا دو رفتار مشخص کودک در نظر میگیریم. اگر برای تمامی رفتارهای او تنبیه در نظر بگیریم، این کار نافرمانی اش را افزایش خواهد داد، چون دیگر انگیزه‌ای برای تلاش نداشته و چیزی برای از دست دادن ندارد.
