کاردرمانی دست چیست

 در توضیح این موضوع که کاردرمانی دست چیست؟ می توان اینگونه بیان کرد که کاردرمانی دست قسمتی از خدمات کاردرمانی می باشد که بر روی مهارت های حرکتی درشت و ظریف دست تمرکز دارد. در کاردرمانی دست کودکان با ارائه تمرینات کاردرمانی دست به تقویت مهارت های هماهنگی حرکتی، نوشتن و مهارت های ریز انگشتان نظیر استفاده از ابزار های مختلف، مهارت های خود یاری کمک می کند. استفاده موثر از دست ها در فعالیت های مختلف به وضعیت بدن، مسائل شناختی، ادراک بینایی و مهارت های دستی فرد بستگی دارد. مهارت های دستی با واژه هایی مثل هماهنگی حرکتی ظریف و ظرافت به جای هم بکار گرفته می شود. در کاردرمانی دست برای نوشتن به صورت تخصصی بر روی مهارت های نوشتن کودکان و بهبود سرعت و مهارت حرکات انگشتی فعالیت می نماید. مرکز کاردرمانی دکتر صابر در زمینه کاردرمانی دست در مهارت نوشتن، الگوی مداد دست گرفتن، مهارت های دستی و هماهنگی دو طرفه، بهبود حرکات ظریف با در اختیار داشتن تیم توانبخشی مجرب مشغول به ارائه خدمات می باشد. همچنین کاردرمانی دست در نوزادان با مشکلات حرکتی،کودکان با تاخیر رشدی و کلامزی و کاردرمانی دست کودکان اوتیسم تاثیر ویژه ای بر مهارت های این کودکان دارد. در این مقاله سعی داریم شما را با کاردرمانی دست و تمرینات کاردرمانی دست برای کودکان جهت بهبود مهارت های زیر و درشت انگشتان آشنا نماییم.

کاردرمانی دست کودکان

تمرینات کاردرمانی دست برای کودکانی که دارای اختلال هماهنگی رشدی ظریف،و یا ظریف و درشت با هم هستند بسیار مناسب بوده و منجر به فعالیت تمام عضلات ظریف و عضلاتی که در حرکات ظریف نقش دارند می‌شوند. انجام تمرینات کاردرمانی دست و کسب مهارت در آنها به مرور زمان،سبب بهبود فعالیت‌های حرکتی درشت و ظریف در انگشتان و دستان فرزند دلبند شما می شود، انجام تمرینات کاردرمانی دست در کودکان سالم و بدون اختلال باعث افزایش هماهنگی حرکتی آنها شده و در پیشرفت یادگیری و موفقیت آنها در زمینه های جسمی،هنری و فعالیت های مدرسه موثر است و باعث می‌شود فرد مهارت های حرکتی ظریف را بهتر و زودتر فرا بگیرد. این تمرینات به صورت یک دستی و یا دو دستی ارائه شده اند،شما میتوانید جهت راحت تر شدن تمرین،تمرین را فقط با یک دست انجام دهید و جهت سخت تر شدن تمرین،بعد از اینکه مراجعه کننده تمرین مورد نظر را در هر دست به صورت جداگانه یاد گرفت از وی بخواهید حرکت را همزمان در دو دست انجام دهد. انجام حرکت در دو دست به صورت یکسان یا برعکس بسیار سخت تر از انجام حرکات در یک دست است.

بسیاری از کاردرمانگران کسب مهارتهای دستی را وابسته به عملکرد وضعیت بدن، ادراک بینایی و شناختی می دانند، اما مهارتهای دستی نیازمند توجه و دستکاری اشیا نیز هست. مهارتهای دستی در ارتباط با حس لامسه – حس عمقی و اطلاعات بینایی شکل می گیرد. حتی کودکان می توانند این مهارت را بدون فیدبک های بینایی با تطبیق اطلاعات حسی پیکری بدرستی انجام دهند. الگو های تشکیل دهنده مهارت های دستی شامل موارد زیر است:

• دستیابی( reach  ): حرکت دادن بازو با حفظ ثبات شانه و حرکت دست جهت تماس با شی مورد نظر
• گرفتن( grasp  ): جاسازی شی در داخل دست
• حمل کردن( carry   ): حمل و انتقال شی در دست به محل مورد نظر
• رها کردن اختیاری(  voluntary release ): رها کردن ارادی شی از دست در زمان و مکان مناسب
• دستکاری در داخل دست(  in hand manipulation  ): تنظیم موقعیت شی در دست بعد از گرفتن آن
• استفاده از دو دست(   bilateral hand use  ): استفاده از هر دو دست برای انجام فعالیت

شرایط جامعه و مسائل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، جنسیت، نقش های مورد انتظار از فرد نقش مهمی در نوع کسب  مهارتهای دستی دارد که کاردرمانگر در ارزیابی و تعیین انواع مداخله درمانی برای رفع مشکلات مربوطه، باید آن را مدنظر قرار دهد. به عنوان مثال، شما کودکی را در نظر بگیرید که به علت شرایط اقتصادی و فرهنگی خانواده به امکانات کمتری دسترسی داشته باشد، بنابر این میزان مهارت های دستی او در مقایسه با دیگر کودکان که در شرایط مناسبی بوده اند، تفاوت چشمگیری خواهد داشت و در ضمن، نوع وسایل مورد استفاده در فرهنگ ها نیز متفاوت است.

علاوه بر این سن کودک نیز در کسب مهارت ها تاثیر بسزایی دارد که وسایل و لوازم مورد استفاده شده متناسب با سن کودک، فرصت مناسبی را برای رشد مهارت های دستکاری کودک فراهم می کند. اگر چه فعالیت های مختلف و میزان دسترسی به وسایل و اشیا گوناگون در رشد مهارت های خاص لازم می باشد ولی کافی نیست چرا که نحوه بکاربردن و استفاده صحیح از اشیاء نیز مسئله ای مهم است. جهت کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه به مقاله کاردرمانی کودکان در سایت ما مراجعه کنید.

تمرینات حرکتی درشت در کاردرمانی دست کودک

تمرینات این بخش برای کسانی که از ضعف شدید هماهنگی عضلانی رنج می برند و نمی توانند تمرینات پیچیده دست ها را همزمان انجام دهند بسیار سودمند است.

1. دستها را به صورت کشیده و صاف از جلو (در سطح ساژتیال) بالا می آورد. دست ها می توانند یکی درمیان یا همزمان بالا و پایین بروند.
2. دستها را از پهلو (در سطح فرونتال) صاف و کشیده بالا می آورد. در این تمرین باید مواظبت کرد دست ها به جلوی بدن (یعنی به سطح ساژینال) برنگردد.
3. در جلوی بدن (شکم) و پشت (کمر) به صورت ریتمیک دست بزند.
4. به صورت همزمان با خم کردن آرنج کف یک دست را زیر گلو روی قفسه سینه و دیگری را روی شکم بکوبد و یکی در میان جای دست ها را عوض کند،به عنوان نمونه دست راست را زیر گلو روی قفسه سینه و دست چپ را روی شکم بکوبد و بعد به صورت ریتمیک راست را روی شکم و چپ را روی قفسه سینه بکوبد.

تمرینات کاردرمانی دست کودکان در حرکات ظریف

در این بخش تمرینات کاردرمانی دست در جهت بهبود هماهنگی حرکتی در حرکات و فعالیت های ظریف ارائه شده است. انجام این تمرینات به بهبود عملکرد ظریف در دست ها کمک می کند. در تمام تمرینات زیر حرکت فقط باید در مفاصل مورد نظر و ذکر شده صورت گیرد و هر گونه حرکت در سایر مفاصل نشان دهنده ضعف هماهنگی حرکتی است.

1. آزمودنی در حالت نشسته یا ایستاده در حالی که دست هایش کاملا در مقابل صورتش صاف است،مچ دست را خم و راست ( flex , ext ) می کند. حرکت باید فقط در مفصل مچ صورت گیرد هرگونه حرکت در سایر مفاصل اندام فوقانی در تمرینات یک و دو نشانه ضعف هماهنگی عضلانی می باشد.
2. در حالت فوق آزمودنی دستهایش را به طرف چپ و راست خم ( RD , UD ) می‌کند. در تمرین یک و دو هیچ حرکتی در سایر مفاصل نباید صورت گیرد.
3. آزمودنی کف دست خود را بر روی میز می گذارد و انگشت اشاره را به صورت متناوب بر روی میز می زند.
4. تمرین فوق را برای سایر انگشتان دست نیز انجام دهد،در این تمرین و سایر تمرینات دست،فقط انگشت مورد نظر حرکت کند. در صورت حرکت سایر انگشتان، آزمودنی از هماهنگی پایینی برخوردار است،البته حرکت همزمان انگشت چهارم و پنجم به علت چسبیدگی زیاد تاندون هایشان به یکدیگر اشکالی ندارد.
5. در وضعیت بالا (تمرین ۴ ) در حالی که شست در بیرون از سایر انگشتان است آزمودنی شست را از سطح میز بلند کرده و به صورت متناوب به سطح میز می زند.
6. در حالت بالا (تمرین ۵) در حالیکه تمام انگشتان به یکدیگر چسبیده اند،آزمودنی انگشت شست خود را به طرف بیرون باز و بسته میکند. بلند شدن شست ناشی از ضعف و هماهنگی است.
7. آزمودنی تمام انگشتان را به صورت متناوب، یکی یکی بر سطح میز می زند (شبیه پیانو زدن) ضربه زدن بهتر است از طرف انگشت کوچک باشد. حرکت باید به صورت هماهنگ و ریتمیک صورت گیرد.
8. آزمودنی کف دست را روی میز می گذارد و انگشت اشاره را به طرف بیرون و داخل حرکت دهد،در حین این حرکت،حرکت همزمان انگشتان، مچ دست یا سایر مفاصل یا بلند شدن انگشتان اشاره از سطح میز نشان دهنده ضعف هماهنگی می باشد.
9. تمرین فوق (8) را برای انگشتان سوم،چهارم و پنجم نیز انجام دهد.
10. تمام انگشتان را به صورت همزمان و متناوب به طرفین باز بسته کند،انگشتان نباید از سطح میز بلند شوند در صورت بلند شدن نشان دهنده ضعف هماهنگی و ضعف قدرت عضلات بین استخوانی است.
11. آزمودنی کف دست را در حالتی روی لبه میز قرار دهد که انگشتان از اولین مفصل ( MP )  آویزان باشند و سپس انگشتان را از همان مفصل در حالی که سایر مفاصل انگشتان ( DIP , PIP ) ثابت هستند خم و راست کند و بر پشت میز بزند.
12. تمرین فوق را برای مفصل وسط ( PIP ) انجام دهد.
13. آزمودنی پشت دست را در وضعیت ( sup )  روی میز قرار میدهد و نوک انگشتان کوچک و شست را به صورت متناوب هم میزند (حرکت آپوزیشن)،همین تمرین را برای سایر انگشتان نیز انجام دهد عدم برخورد نوک انگشتان با یکدیگر یا نداشتن ریتم مناسب نشان دهنده ضعف هماهنگی می باشد.
14. آزمودنی نوک انگشتان را به ترتیب و سریع مانند تمرین بالا از انگشت اول تا آخر به صورت موزون به یکدیگر میزند.
15. در حالی که پشت دست بر روی میز است انگشتان را از محل مفصل اول انگشتان خم کند و بر روی میز بزند،مفاصل وسط و آخر انگشتان نباید خم شود.
16. کف دست را روی میز می گذارد و سپس به صورت متناوب کف دست را به طرف آسمان می چرخاند. حرکت باید با سرعت انجام شود،انجام همزمان هر دو دست به سخت تر شدن تمرین کمک میکند.( حرکت « sup , pro » ساعد)
17. مراجعه کننده یک دست را از کف و دست دیگر را از پشت روی میز می گذارد و به صورت همزمان دست ها را از ساعت می چرخاند و دستی که کف آن روی زمین است به سمت روی آسمان می چرخاند و دست دیگر برعکس حرکت می کند. ( حرکت « sup , pro » ساعد بصورت متناوب و همزمان).
18. دست راست را مشت کرده و دست دیگر را با انگشتان باز روی میز قرار می دهد به صورت همزمان و متناوب دستی که مچ است باز شده و دستی که باز است می گردد. جهت آسان تر شدن تمرین می توان هر دو دست را همزمان باز و بسته کرد.                                                                                                                                                     
19. مراجعه کننده آرنج اش را روی میز بگذارد کف هر دو دست را مقابل چشمانش به یکدیگر بچسباند سپس به صورت همزمان بدون اینکه کف دست ها از یکدیگر جدا شوند مچ دست ها را به طرف چپ و راست خم میکند.
20. در وضعیت تمرین فوق (تمرین ۱۹) در حالی که کف دست ها به یکدیگر چسبیده اند همه انگشتان مقابل یکدیگر را به صورت همزمان از یکدیگر دور کرده و به صورت همزمان به یکدیگر ضربه بزنند (یا بچسبند)،در این تمرین می توان کف دست ها را جای انگشتان از هم دور کرد و به یکدیگر ضربه زد.
21. در تمرین فوق (تمرین ۲۰)جهت سخت تر شدن تمرین بهتر است انگشتان یکی یکی و متناوب دور شده و سایر انگشتان به همراه کف دست به یکدیگر می چسبند.
22.  در وضعیت تمرین های فوق ( 19- 20- 21) در حالی که تمام انگشتان و کف دست به یکدیگر چسبیده انگشتان به صورت همزمان از پهلو همه با هم از یکدیگر دور ( Add, Abd ) و نزدیک می شوند.
23.  در وضعیت فوق ( تمرین 19 یا 22) فقط شست ها از یکدیگر دور می شوند.
24. در وضعیت تمرین (19) ،برعکس تمرین شماره ۱۹ سر انگشتان به یکدیگر چسبیده اند و از یکدیگر جدا نمی شوند و در عوض کف دست ها از یکدیگر دور می‌شوند (در این تمرین انگشتان باید از مفصل اول خم گردند.
25. در وضعیت تمرین ۱۹ هر دو دست همزمان در کنار هم مشت می شوند.
26. در وضعیت تمرین ۱۹ و برعکس تمرین ۲۵ دست ها به صورت متناوب می شوند.
27. در وضعیت مشابه تمرین ۱۹ دست‌ها در حالیکه آرنجها روی میز هستند با خم و باز کردن آرنج ها به صورت متناوب روی میز مشت میزند.
28. در وضعیت تمرین بالا به صورت همزمان مشت  میزند.
29. سر انگشتان شست را به یکدیگر می‌چسباند و سپس دستها را با محور سر انگشتان شست به بالا و پایین می چرخاند.
30. این تمرین فوق العاده سخت میباشد در وضعیت تمرین فوق (29) محور حرکت ابتدا به انگشت کوچک منتقل شده و بعد از یکدیگر دور می شوند.
31. مراجعه کننده در حالی که انگشتان باز هستند دست را روی میز قرار می‌دهد و سپس مچ را به چپ و راست حرکت می دهد. این تمرین را در حالتی که دستها مشت شده اند انجام دهد.
32. مراجعه کننده آرنجا و هر دو دست را در حالی که خم هستند روی میز می گذارد به نحوی که کف یک دست روی به صورت و دست دیگر پشت دست رو به صورتش باشد سپس مراجعه‌کننده شروع به چرخاندن ( حرکت « sup , pro » ) هر دو دست از ساعد میکند به نحوی که حرکت هر دو دست خلاف جهت یکدیگر باشند.

کاردرمانی دست برای نوشتن

یکی از عوامل مهم در عملکرد دست، وضعیت ظاهری و استخوان بندی آن می باشد که وجود هر گونه ناهنجاری مانند انگشت اضافه یا کم، می تواند مهارت های دستی را تحت تاثیر قرار دهد. همچنین در اجرای صحیح حرکات، عملکرد صحیح و مناسب اندام فوقانی(مثلا آرنج و شانه) به همراه قدرت مناسب و تون عضلانی طبیعی لازم است.

کاردرمانان دست جهت ایجاد مهارت های دستی مناسب با سن کودک نیاز به توجه به مسائل حرکتی، مهارت های بینایی، عملکرد حس پیکری، یکپارچگی حسی، ادراک بینایی، شناختی، یکپارچگی اسکلتی، عملکرد عضلانی، فاکتورهای فرهنگی و اجتماعی دارند.

کاردرمانی جسمی حرکتی

کاردرمانی جسمی حرکتی در مهارت های دستی در کودکان با مشکلات جسمی نظیر فلج مغزی و اختلالات هماهنگی رشد حرکتی کاربرد دارد. در کاردرمانی جسمی حرکتی با انجام تمریناتی نظیر روی دست ها راه رفتن، مهارت های توپی و تمرینات هماهنگی دوطرفه دست ها به تقویت مهارت های جسمی کودکان کمک می شود. مرکز کاردرمانی دست دکتر صابر در حیطه اختلالات یکپارچگی حسی حرکتی، اختلالات یادگیری و هماهنگی حرکتی، بیش فعالی و… به بهبود مهارت های دستی کودکان، دست ورزی و استفاده از ابزار ها و دست نویسی فعالیت می کنند.

مهارت های بینایی و کاردرمانی حرکات ظریف

مهارت های بینایی نقش مهمی در رشد مهارت های دستی دارد که برای یادگیری مهارت های حرکتی جدید لازم می باشد، یک کودک یا نوزاد در حال رشد، مهارت های بینایی را با مهارت های دستی هماهنگ کرده که بعد ها هماهنگی چشم و دست با مهارت های ادراک بینایی ترکیب می شود. در حدود 4 ماهگی نوزاد شروع به حرکت دادن دست تحت کنترل بینایی می کند و برای گرفتن یک شی انگشتان را حرکت داده و تلاش میکند تا اشیا را در دست بگیرد. این روند رشد در کودکان با مشکلات حرکتی رخ نمیدهد و نیاز به کاردرمانی دست برای نوزاد می باشد. پیشرفت یکپارچگی بینایی – حرکتی تقریبا تا سن 6 ماهگی به طول می انجامد و در نهایت در سن 9 ماهگی به تکامل می رسد. همچنین بینایی برای یادگیری مهارتهای حرکتی ظریف و فعالیت هایی که نیاز به حرکات دقیق دارد، مهم است( مثلا نخ کردن مهره های کوچک، چیدن پازل و…) کاردرمانی حرکات ظریف بر روی این مهارت ها متمرکز شده است.

عملکرد حس پیکری در کاردرمانی دست کودکان

ارتیاط زیادی بین عملکردهای حس پیکری دست و مهارت های دستی وجود دارد. اگر مهارت های دستی، مناسب و صحیح باشند، نشانه عملکرد صحیح حس پیکری می باشد. اما عکس این گفته همیشه درست نیست. پس عملکرد سوماتوسنسوری مناسب، لزوما منجر به مهارت های دستی طبیعی نخواد شد. تحقیقات در این زمینه نشان می دهد، بزرگسالانی که عملکرد دستی طبیعی دارند، در منیپولیشن اشیا( دستکاری) برای حفظ ثبات و استحکام شی در دست به فیدبک های بینایی ولامسه برای پیشرفت در بسیاری از زمینه های مهارت های دستی کودکان به ویژه حرکات مستقل انگشتان و شست لازم است.

کاردرمانان دست گزارش کرده اند که در اکثر نوزادان در حدود 6 ماهگی درک لمسی و شناخت اشیا از طریق لمس شکل می گیرد و در حدود 2/5 سالگی کودک بدون دیدن، اشیایی را که قبلا دیده است و  در 5 سالگی اشیایی که قبلا ندیده اند، فقط با لمس می تواند تشخیص دهد. در 6 سالگی نیز جنبه دیگری از ادراک لمسی مثل تشخیص اشیا سه بعدی و درک جهت فضایی رشد می یابد و با افزایش سن، توانایی تشخیص و تمایز تمامی مشخصات اشیا از طریق لامسه به طور کامل شکل می گیرد. اکثر کودکانی که در کنترل حرکتی انگشتان نقص دارند یا در حرکت انگشتان محدودیت دارند در درک و استفاده از اطلاعات حسی مشکلات زیادی دارند. کاردرمانی انگشت دست در حیطه تقویت حس لامسه، حس عمقی و تقویت عضلات نقش دارد. اطلاعات حاصل از لامسه برای پیش بینی مقدار نیروی لازم برای گرفتن و بالا بردن اشیا لازم است.

ارزیابی عملکرد حس پیکری در کودکانی بویژه کودکان کوچکتر و کودکان با ناتوانی دشوار است، بنابرین فرایند ارزیابی پیچیده است.

یکپارچگی حسی و کاردرمانی دست کودکان اوتیسم

مشکلات یکپارچگی حسی عبارتند از: مشکلات مربوط به ثبت حسی، بیش حسی، لمسی، تمایز لمسی ضعیف و دیس پراکسیا ( اختلالات برنامه ریزی حرکتی) می باشد. به عنوان مثال کودکان اوتیسم با ثبت حسی ضعیف در فعالیت هایی که مهارت های دستی زیادی می طلبد کمتر شرکت می کنند و کودکان اوتیسم با بیش حسی لمسی ، از تماس با اشیا اجتناب می کنند. عملکرد های لمسی و حس عمقی ضعیف در کودک اوتیسم منجر به نقص در برنامه ریزی حرکتی که بدنبال ضعف در پردازش لمسی و حس عمقی به وجود می آید تحت عنوان   somatodyspraxia  مطرح می شود. مشکلات پردازش حسی ارتباط مستقیم با پیشرفت مهارت های دستی دارد. کاردرمانی دست نوزادان و کودکان بر روی مشکلات حسی و یکپارچگی حسی در کودکان توجه خاصی دارد. در مورد کودکان اوتیسم، کاردرمانی دست کودکان اوتیسم در جهت افزایش قدرت عضلات دست کودک اوتیسم، افزایش حس عمقی در دست ها و بهبود حس لامسه در کودکان اوتیسم نقش دارد.

کاردرمانی دست و درک بینایی و شناخت:

تمایز رشد درکی و شناختی از هم دشوار است. به ویژه زمانی که در ارتباط با مهارتهای دستی کودکان همراه باشد.به همین علت معمولا این دو عبارت با هم استفاده می شوند. کودک اجازه تعامل و استفاده از اشیا را با پیشرفت مهارت های دستی و رشد درکی – شناختی بدست می آورد. درک کودک از مشخصات اشیا و سرعت حرکتی مورد نیاز با قدرت مناسب، بر توانایی کودک در کنترل اشیا تاثیر می گذارد. کودک این اطلاعات را از طریق دستکاری اشیا بدست می آورد. در شش ماه اول زندگی، نوزاد از درک بینایی و لمسی برای هدایت رشد حرکتی استفاده می کند تا از مکان اشیا در فضا آگاهی یابد. در شش ماهه دوم، نوزاد دستش را متناسب با ویژگی اشیا مثل اندازه، شکل و سطح تنظیم می کند. محققان تاکید می کنند دستکاری اشیا در دوران نوزادی بین 6- 12 ماهگی جهت یادگیری مشخصات آن، زمان مهمی است چرا که این یادگیری در رشد زبانی و مفاهیم تاثیر دارد. در 2 سالگی کودک یاد می گیرد تا اشیا را با محیط به صورت مناسب و هدفمند ترکیب کند. علاوه بر رشد ادراکی، رشد شناختی نیز  روی مهارت های دستی تاثیر بسزایی دارد.برای مثال افزایش توجه، تمرکز، قدرت حل مسئله در پیشرفت توانایی دستکاری همزمان دو شی موثر است. کودک در فعالیت های دو دستی نیاز بیشتری به توجه و برنامه ریزی دارد، بنابر این این گونه مهارت ها بعد از مهارت های یک دستی پیشرفت می کنند.

یکپارچگی اسکلتی:

یکپارچگی مفاصل و ساختارهای استخوانی دست در عملکرد آن تاثیر مهمی دارد. کودکان با اختلالات مادرزادی و غیر طبیعی دست در انواع الگوهای گرفتن، با مشکل مواجه می شوند، چرا که حرکت دادن اشیا بین انگشتان و مهارت های دستکاری در داخل دست و مهارت استفاده از دو دست محدود شده و یا صورت نمی گیرد. هم چنین  درگیری انگشت شست نسبت به دیگر انگشتان بر روی کسب مهارت های دستی و استفاده از آن تاثیر بیشتری دارد. علاوه بر این دامنه حرکتی مناسب، بازو و دست را برای گرفتن و حمل کردن اشیا، وضعیت دهی می کند. هر مسئله ای که دامنه حرکتی را کاهش دهد بر روی مهارت های دستی موثر است.

عملکرد عضلانی:

عملکرد مناسب عضلات به قدرت، تون و تحمل آن مربوط می شود. برای انواع مهارت های دستی نظیر گرفتن و نگه داشتن شی در دست، حین حمل و جا به جایی اشیا وجود قدرت عضلانی لازم ضروری است. درجه بندی قدرت عضلانی و تاثیر آن برفعالیت های کودک به شرح زیر است:

کودکان با قدرت ضعیف تر( poor   ) در شروع بازکردن انگشتان یا الگوی آپوزیشن شست که لازمه گرفتن است،ناتوان اند. این کودکان نمی توانند از عضلات دست برای کنترل، استفاده نمایند. کودک با قدرت عضلات ضعیف  ( fair )  ممکن است بتواند الگوی گرفتن را شروع کند اما قادر به بلند کردن اشیا از زمین نیستند.کودک با قدرت متوسط(   mildly  ) در طول یک فعالیت تحمل کمتری دارند و برای گرفتن و نگه داشتن یک شی در طول خوردن، رنگ کردن، نوشتن و… با مشکل مواجه می شوند. هنگام فعالیت تون عضلانی روی ثبات بازو و دست تاثیر می گذارد. آسیب در سیستم عصبی مرکزی منجر به ایجاد تون غیر طبیعی( افزایش یا کاهش) شده که می تواند روی دامنه حرکتی و سرعت حرکات  و ثبات حرکت تاثیر گذار باشد.

کودکان با اختلالات رشدی مشکلاتی در روند رشد مهارت های دستی از خود نشان می دهند. این مشکلات موجب کندی یادگیری و ناتوانی کودک در انجام فعالیت های خود یاری و مراقبت از خود ، همچنین ایجاد استقلال در کودک می شود. در تمامی حیطه های کاردرمانی کودکان باید کاردرمانگر، کودک با مشکل رشدی را با دیگر کودکان سالم مورد مشاهده و مقایسه قرار داده تا رشد مهارت های دستی این کودکان را بررسی کند.  مراحل رشد مهارت های دستی در کودکان به شرح زیر است.

 مهارت دستیابی و حمل کردن

دستیابی به معنی حرکت دادن دقیق و صحیح دست به سوی هدف مشخص است.  به عبارت دیگر دستیابی در مهارت های دستی، جابجایی دست با حفظ کنترل، سرعت مناسب به سمت شی  و آماده کردن آن برای گرفتن تعریف می‌شود.  در چند روز اول زندگی، نوزاد برای دستیابی به شی، نیاز به توجه بینایی دارد و بعد از چند ماه بازوها شروع به فعالیت بیشتری کرده و نوزاد با دور کردن بازو اقدام به گرفتن اشیا نموده و در نهایت بین ۱۹_۱۲ ماهگی دستیابی با باز کردن بازو تکمیل می شود.

به تدریج با رشد مهارتهای دستی به توجه کمتری نیاز خواهد بود. در ابتدا دست ها در کنار بدن قرار دارد و با افزایش توجه بینایی روی دست و ثبات بیشتر پروگزیمال بازو کودکان دست ها را در فاصله دورتر از دیدشان نگه می دارند. در ابتدای رشد مهارت های دستی الگوی گرفتن دو طرفه، به صورت قرینه است که معمولا ابتدا در حالت خوابیده به پشت و سپس در وضعیت نشسته رخ می دهد. در این مرحله کودک دستیابی را با  دوره کردن بازو، چرخش داخلی شانه، پرونشین ساعد وبا باز کردن کامل انگشتان انجام می‌دهد.  زمانی که کودک حرکت مجزای دو طرفه بدن را کسب کرد، دستیابی یک طرفه شروع می‌شود و دور کردن بازو چرخش داخلی شانه نسبت به حالت اولیه کاهش می‌یابد و دست برای گرفتن اشیا باز شده که معمولا بیش از اندازه واقعی شی است.

هنگامی که کنترل کتف و ثبات تنه تکامل یافت، کودک دستیابی را با کمی خم کردن شانه، باز کردن کامل آرنج، سوپینیشن ساعد و با باز کردن مچ  انجام می‌دهد و دستیابی تکامل یافته، معمولا با راستای مناسب به همراه کمی چرخش آن به طرف شی همراه می باشد.

بنابراین در طول رشد مهارت های دستی، کودک در سال‌های اولیه زندگی، الگوی دستیابی یک طرفه  را تصحیح می‌کند، تحرک مناسب بازو را افزایش داده و باز کردن انگشتان را متناسب با اندازه اشیا تنظیم می کند.

تکامل دستیابی به همراه گرفتن تا سن ۱۲ سالگی ادامه می یابد. کودک در این مدت دست را متناسب با اندازه اشیا باز می کند و بدون توجه به بینایی آن را در دست می‌گیرد. اگرچه قبل از این سن، برای باز کردن دست و حرکت آن به سمت اشیا نیاز به توجه بینایی داشت.

حمل کردن به معنی بلند کردن شی‌ و حرکت دادن آن است و شامل ترکیب حرکات بدن به همراه حفظ ثبات اشیا در دست می باشد هنگام برداشتن شی، دامنه حرکتی مفاصل متناسب با نوع فعالیت مورد نظر تنظیم می گردد، که این امر مستلزم هماهنگی صحیح بین مفاصل دیستال دست و مچ بوده و کودک باید بتواند ساعد را در هر درجه ای از چرخش آن، ثابت نگه دارد و وضعیت ساعد و مچ را در طول حمل اشیا به طور مناسب حفظ کند و برای وضعیت دهی مناسب اشیا حرکات چرخشی شانه را با خم کردن و دور کردن مناسب آن همراه سازد.

 

کودک در رشد مهارت های دستی  قبل از گرفتن شی، دستیابی را به همراه چرخش تنه، باز کردن آرنج، چرخش ساعد، با حفظ ثبات مچ و با انگشتان باز انجام می دهد.

انواع الگوهای گرفتن و کاردرمانی در مهارت های نوشتاری

دو اصطلاح مهم در رشد مهارت های دستی prehensile و non prehensile برای تعریف حرکات دست بکار می رود.که non prehensile  شامل هل دادن یا بلند کردن یک شی با انگشتان یا با داخل کف دست است، و prehensile شامل گرفتن اشیاست و به انواع گرفتن قوی[power Grasp] و ظریف [precision Grasp] تقسیم می‌شود که در precision Grasp به آپوزیشن بین انگشتان شست و اشاره و در power Grasp به استفاده از داخل دست نیاز خواهد بود در یک گرفتن قوی، جهت کنترل مناسب، شست نسبت به دیگر انگشتان در Flex یا Abd  نگه داشته می‌شود.

ما هنگام کار با اشیاء مختلف در طول انجام هر فعالیتی  متناسب با آن از الگوی گرفتن خاصی استفاده می کنیم.  مثلا در گرفتن اشیا کوچک جهت کنترل بیشتر آن از الگوی گرفتن ظریف (به دلیل وجود فیدبک های حسی در نوک انگشتان). اشیا متوسط با هر دو الگو و اشیا بزرگ از الگوی گرفتن قوی استفاده می‌کنیم. محققان نوع دیگری برای دسته بندی انواع گرفتن ارائه داده‌اند:

1. گرفتن بدون پوزیشن نشست که شامل power Grasp ,Hook Grasp و Lateral Grasp
2. گرفتن با آپوزیشن نشست که شامل tip pinch و palmar pinch است که palmar pinch خود به انواع استوانه ای (cylindrical) ، کروی (sphrical) و Disk Grasp تقسیم می شود.

Power Grasp برای بریدن کیک ( دست راست این کودک)

Hook Grasp : گرفتن قلابی برای حمل کیف

 

Lateral pinch : گرفتن کناری برای قفل کردن در(قوی ترین نوع گرفتن با نیاز به هماهنگی کمتر)

 

Pincer grasp برای برداشتن اشیاء ریز

 

Three_ jaw thuck graso : گرفتن سه نقطه ای برای قرار دادن مکعبهای چوبی روی همدیگر (با دست راست)

 

Spherical grasp گرفتن کروی گرفتن توپ و آماده کردن برای پرتاب آن

 

این کودک با دست چپ از الگو cylindrical grasp یا گرفتن استوانه ای (ابتدایی ترین نوع گرفتن) برای نگه داشتن ظرف وبا دست راست به حالت disk grasp جهت باز کردن درب  آن استفاده می کند. لازم است که Abd انگشتان را مناسب با درب ظرف تنظیم کند.

 

ulnar palmar grasp انگشت اشاره و شست در این الگو بکار گرفته نمی شود.

مهارت های دستکاری (in hand manipulation)

مهارت های دستکاری درون دست به پنج دسته تقسیم می شوند

انتقال از انگشتان به کف دست

انتقال از کف دست به انگشتان

حرکت شی در طول انگشتان

چرخش ساده

چرخش پیچیده

انتقال به حرکت خطیت انگ شی از کف دست به سمت انگشتان و بلعکس اطلاق می شود که در طول این حرکت ، شی با انگشت شست و دیگر انگشتان در تماس بوده که الگوی انتقال شی از کف دست به انگشتان سخت تر از الگوی انتقال انگشتان به کف دست است.نوع دیگر مهارت های دستکاری درون دست حرکت خطی شی بر روی سطح انگشتان است، که در طی حرکت شی انگشت شست در مقابل سایر انگشتان قرار دارد و مفاصل انتهایی انگشتان به حرکت شی کمک می کنند. در همه این موارد به حفظ قوس کف دستی در طول فعالیت نیازمندیم.

چرخش اشیا در دو نوع چرخش ساده( 90 درجه یا کمتر) و پیچیده ( 180 تا 360 درجه)تقسیم می شود. در چرخش ساده انگشتان به صورت یک واحد عمل می کنند و شست در وضعیت آپوزیشن قرار می گیرد. در طول چرخش پیچیده انگشت شست و سایر انگشتان به طور متناوب و مستقل از هم حرکت می کنند. برای انجام مهارت دستکاری درون دستی می توان به موارد پیش نیاز زیر اشاره کرد:

1. حرکت و حفظ ثبات در درجات مختلف از سوپینیشن ساعد
2. ثبات مچ دست
3. آپوزیشن انگشت شست در تماس با اشیا و با سطح انگشتان دیگر ( بدون تماس با کف دست)
4. حرکت مجزای انگشتان شست، میانی و اشاره
5. کنترل قوس عرضی کف دست
6. حرکت مجزای انگشتان سمت رادیال( میانی، اشاره و شست) و اولنار( کوچک و حلقه) از همدیگر
7. توانایی در تنظیم و توزیع نیرو در نوک انگشتان

تمرینات زیر به مهارت های گرفتن مداد و دست نویسی در کودکان کمک بسزایی می کند. ابتدا به کودک کمک کنید تمرینات کاردرمانی دست را با کمک شما و الگو گیری از حرکات درمانگر انجام دهد در مرحله بعد سرعت حرکت را بالا ببرید.

1. از مراجعه کننده بخواهید تا کف دستش را با انگشتان باز روی میز بگذارد. سپس تمام انگشتان را با هم خم کند و روی یک نقطه در زیر کف دست قرار دهد.
2. مراجعه کننده دست را مشت کرده (در حالت مشت صحیح شست باید روی انگشتان قرار گیرد)سپس به حالت شمردن یکی یکی از انگشتان را از طرف انگشت کوچک باز کند تا به شست برسد این مهارت در یادگیری مهارت شمردن و آموزش جمع و تفریق بسیار کاربرد دارد. این تمرین جذب تمرینات سخت است.
3. انگشتان را به حالت تفنگ درآورده و شلیک کند. جدا بودن تاندون‌های خم کننده ( فلکسوری) در انجام این تمرین بسیار تاثیرگذار است،این تمرین جزء تمرینات سخت است.
4. دست ها را در وضعیت رقص برره ای قرار دهد و شروع به رقصیدن شبیه رقص برره ای کند این تمرین فوق‌العاده سخت می‌باشد.
5. پشت دست را روی میز بگذارد و سپس شبیه حالت گرفتن خودکار سه انگشت شست،اشاره و میانی را از سر انگشتان به یکدیگر بچسباند و دور کند،سه انگشت دیگر در تمام لحظات خمیده روی کف دست هستند.
6. تمرین فوق را به حالت برعکس انجام دهد یعنی کف دست ها روی میز باشد.
7. بشکن را آموزش دهید چنانچه کودک نتوانست صدای بشکن را تولید کند هیچ اهمیتی ندارد،این تمرین نیز بسیار سخت است.

تمرینات کاردرمانی در مهارت های نوشتن

کاردرمانی دست تاثیر بسزایی در درمان مشکلات نوشتاری کودکان و بهبود دست نویسی در آنان دارند. کودکان با مشکلات نوشتاری در محیط مدرسه و در طول تحصیل با مشکلات فراوانی روبه رو هستند. کند نویسی ، مشکلات دیکته نویسی، بد خط نویسی، جا اندازی کلمات و حروف از مشکلات شایع دانس آموزان با اختلال نوشتن هستند. مشکلات این کودکان شامل عدم مجزا سازی انگشتان ، عدم هماهنگی حرکتی و مشکلات کنترل حرکتی و تحمل عضلانی پایین می باشد. تمرینات کاردرمانی دست در جهت دست کاری اشیاء، تمرینات حرکتی ظریف و هماهنگی حرکات انگشتی ارائه می شود. از تمرینات کاردرمانی دست که می توان برای کودکان با اختلال نوشتن بکار برد در زیر نوشته شده است:

• دست ها را به صورت یکی در میان مشت و باز کند
• دست ها در جلوی بدن کشیده نگهدارد و مچ دست را بالا و پایین کند
• کف دست را روی میز قرار دهید سپس تک تک انگشتان را از روی میز بلند کند و مجدد روی میز بگذارد، بدون اینکه بقیه انگشتان حرکت کنند.
• پشت دست را روی میز بگذارید سپس هر انگشت را به شست بچسبانید و مجدد باز کنید، این تمرین را برای همه انگشتان جداگانه انجام دهید.
• کف دست را روی میز قرار دهید و انگشتان را از هم دور کنید سپس بدون بلند شدن انگشتان از روی میز انگشتان را به هم نزدیک کنید و به هم بچسبانید.
• مهره های ریز را با سر انگشت شست و اشاره گرفته و داخل نخ قرار دهد.
• مداد را با انگشت اشاره و شست بگیرد، سپس انگشتان را بدون اینکه از هم باز شوند، از مفصل اول خم کنند و مجدد صاف کند. این حرکت را به صورت مکرر تکرار کند
• به صورت متوالی سر همه انگشتان را به هم بچسباند و سپس انگشتان دست را کاملا باز کند.

کاردرمانی دست در منزل برای کودکان

کاردرمانی در منزل برای مهارت های دستی به کودکان کمک می شود تا با استفاده از تمرینات مستمر دست در جهت تقویت عضلات، بهبود هماهنگی حرکتی دو دستی، تقویت مهارت های ریز انگشتان، دست ورزی و استفاده از ابزار های گوناگون، مداد گرفتن و دست نویسی، تقویت مهارت های خود یاری مانند لباس پوشیدن، حمام کردن و غذا خوردن فعالیت می نماید. کاردرمانان متخصص در زمینه دست کودکان به کودک کمک می کنند از توانایی های خود در حداکثر توان خود استفاده نموده و با تقویت حس عمقی و مجازا سازی عضلات دست توانایی های ظریف کودک را بهبود می بخشند. استفاده از وسایل منزل و موقعیت های حقیقی، اعتماد به نفس کودک را در انجام وظایف فردی خود و استقلال بیشتر آماده می سازد. مرکز کاردرمانی دکتر صابر با تجهیزات پیشرفته در حیطه دست در دو شعبه غرب و شرق تهران فعالیت می نماید.

سوالات متداول:

1.کاردرمانی دست برای کودکان چکار می کند؟

کاردرمانی دست در بهبود مهارت های دست ورزی، قدرت عضلات دست و مهارت های درشت مانند پرت کردن و کشیدن اشیا و هماهنگی حرکتی و آموزش استفاده از وسایلی مانند قیچی و قاشق، بهبود دست نویسی و سرعت نوشتن کاربرد دارد.

2. کاردرمانی دست برای چه کودکانی مناسب است؟

کاردرمانی دست در بهبود مهارت های دست کودکان با تاخیر حرکتی یا مشکلات جسمی مانند فلج مغزی، کودکان با مشکلات عدم هماهنگی حرکتی و کلامزی، اختلالات یادگیری ، کودکان با مشکلات حسی مانند اوتیسم کاربرد دارد.