نظریه ی ذهن عبارت است از توانایی اندیشیدن درباره عقاید دیگران و توانایی فکر کردن درباره نظرات دیگران در ارتباط با عقاید خودمان. اصطلاح نظریه ی تئوری ذهن توسط پریماک وودراف ( ۱۹۷۸ به نقل از بوساکی ۲۰۰۰) ابداع شد که سعی داشتند توانایی اسناد حالات روانی به خود و دیگران را توصیف کنند. بنابراین تست تئوری ذهن، درک فرد از خودش و دیگران در آگاهی و باورهای او درباره ی دنیای روانی نقش داشته و با توجه به این آگاهی‌ها و باور هاست که حالات ذهنی و شناختی غنی می‌شود. کاربرد نظریه ذهن در درمان اوتیسم توسط دکتر صابر در مرکز توانبخشی اوتیسم تهران انجام می شود.
نظریه تئوری ذهن در اوتیسم
کلمات شناختی کلماتی هستند که شرایط درونی ای را که فرد در مورد آنها معلوماتی به دست آورده است، منعکس می‌کنند. این واژه‌ها در چندین گروه شامل اسامی، افعال، صفات و قیود، دسته بندی می‌شوند و به تفسیر فرد از فرآیندهای فکری دیگران کمک می کنند. کلمات شناختی برای فهم افکار سایرین در یک موقعیت به خصوص، لازمند. (بارون کوهن) استفاده از کلمات بیان کننده ی نظریه ذهنی و شناختی را با یک مثال معمولی توضیح می دهد. به اهمیتی که کلمات شناختی در فهم کلی متن دارند توجه کنید. (مردی از یک مغازه بیرون آمد و به طرف پایین خیابان رفت. در نیمه راه ناگهان ایستاد. برگشت و به سمت مغازه دوید و داخل مغازه رفت. ماباید تصور کنیم که چیزی به یادش آمده او چیزی را در مغازه جا گذاشته، پس می‌خواهد که آن شی را پس بگیرد. تصور می کند که آن شی هنوز در داخل مغازه است.) زمانی که مرد از مغازه بیرون آمد، تمام طول مسیر را آرام راه میرفت و زمین را به دقت نگاه می‌کرد (حالا ما این فرض را داریم که آن شی در مغازه نبوده و مرد تصور می کند که آن شی از دستش روی زمین افتاده است. این مثال آشکارا فرایند ذهنی ای را که فرد از ابتدا تا انتها طی می‌کند و هم چنین تصوری را که ناظر بیرونی موقعیت می‌تواند داشته باشد، نشان میدهد. کاردرمانی ذهنی در زمینه آموزش تئوری ذهن فعالیت می نماید.
کاربرد نظریه ذهن در کودکان اوتیسم
حال اگر ما توانایی فهمیدن درک واژه‌های بیان کننده و حالات روحی را نداشته باشیم، اعمال مرد به نظرمان غیر عادی می رسند. بدون وجود نظریه ذهنی، جامعه مبهم و بی نظیر به نظر می‌رسد. (بالنکن شیپ) توضیح میدهد که کلمات شناختی در داستانهای کودکان به طور مداوم استفاده می‌شوند. مثل داستانهای سفید برفی و کلاه قرمزی. اگر کودکی درکی از واژه های شناختی نداشته باشد قادر به درک موضوع اصلی داستان نخواهد بود و تصاویری از شخصیت ها نخواهد داشت. کلمات شناختی برای عملکرد موفق در زندگی روزانه لازم است. فردی که در او تصور ذهنی درونی به خوبی رشد نکرده و یا ایجاد نشده است، یک پیام لفظی یا اشاره های عمدی را مثل گوشه و کنایه به صورتی تفسیر می‌کند که گویی متوجه منظور گوینده نشده است. در صورتی که این وظیفه شونده است که منظورهای کلامی و غیرکلامی گوینده را تفسیر کرده و در مقابل وظیفه گوینده این است که بررسی کند که آیا معنی و منظور مورد نظر درست دریافت شده تا در غیر اینصورت مکالمه را اصلاح کند. توانایی خواندن ذهن یا همان نظریه ذهن یکی از جنبه‌های مهم ارتباط موثر است و کمک می کند تا فرد موقعیت‌های اجتماعی را درک کرده و رفتارها را پیش بینی کند. یک ارتباط موثر در صورتی ایجاد می شود که گوینده و شنونده تئوری ذهن را برای ایجاد مکالمه به کار گیرند و این شامل به کارگیری عملی دانش برای سامان دهی اطلاعاتی است که می‌خواهند به مناسب ترین وجه ممکن منتقل کنند. گوینده باید به یاد داشته باشد که شنونده از موضوع اطلاع دارد. همچنین باید بداند که چطور رشته سخن را سازماندهی کند تا کلام تا حد امکان قابل فهم باشد. ممکن است بدون ایجاد یک تصور و دورنمای فکری گوینده قادر به ایجاد ارتباط به صورت موثر نباشد. بهتر است بدانید کودکانی که مشکلاتی در ارتباطات اجتماعی دارند، عملکردشان در زمینه های اجتماعی اولیه (دوران پیش دبستانی و دبستان و مهد کودک) نیز ضعیف است.
تمرینات تقویت تئوری ذهن برای کودکان مبتلا به اوتیسم
کودکان مبتلا به اوتیسم اغلب در درک احساسات، نیات و افکار دیگران (تئوری ذهن) مشکل دارند. این چالش می‌تواند بر تعاملات اجتماعی و ارتباطات آنها تأثیر بگذارد. خوشبختانه، تمرینات هدفمند می‌تواند به تقویت این مهارت کمک کند. در اینجا چند فعالیت عملی و مؤثر معرفی می‌شود:
۱. بازی “حدس بزن چه احساسی دارم؟”
از تصاویر چهره‌های مختلف (شاد، غمگین، عصبانی) استفاده کنید.
از کودک بخواهید احساس هر چهره را نام ببرد و داستانی درباره علت آن احساس بسازد.
این بازی به کودک کمک می‌کند احساسات دیگران را تشخیص دهد و درک بهتری از علت رفتارها پیدا کند.
۲. داستانهای اجتماعی (Social Stories)
داستانهای کوتاهی درباره موقعیت‌های روزمره بنویسید (مثلاً “وقتی دوستم گریه می‌کند، چه کار کنم؟”).
از کودک بپرسید: “فکر می‌کنی او چه احساسی دارد؟” و راه‌های مناسب برای پاسخ دادن را بررسی کنید.
۳. نقش‌آفرینی (Role-Playing)
موقعیت‌های مختلف اجتماعی (مثل خرید کردن یا دعوت به بازی) را شبیه‌سازی کنید.
به کودک کمک کنید واکنش‌های مناسب را تمرین کند و از خود بپرسد: “اگر من جای او بودم، چه احساسی داشتم؟”
۴. استفاده از عروسک‌ها یا فیلم‌های کارتونی
از کودک بخواهید احساسات شخصیت‌ها را تفسیر کند و حدس بزند چرا آن شخصیت اینگونه رفتار می‌کند.
این تمرینات به تدریج مهارت‌های تئوری ذهن را بهبود می‌بخشند و در مداخلات درمانی اوتیسم بسیار کاربردی هستند.
رابطه بین تئوری ذهن و چالش‌های ارتباطی در اوتیسم
یکی از مهم‌ترین دلایل چالش‌های ارتباطی در کودکان اوتیستیک، ضعف در تئوری ذهن است. تئوری ذهن به توانایی فرد در درک افکار و احساسات دیگران اشاره دارد. وقتی کودک نتواند احساسات دیگران را درک کند، ممکن است در تعاملات اجتماعی دچار مشکل شود.
چگونه نقص تئوری ذهن بر ارتباطات تأثیر می‌گذارد؟
عدم تشخیص احساسات: کودک ممکن است متوجه نشود که دوستش ناراحت است یا نیاز به کمک دارد.
سختی در درک طعنه و شوخی: کودکان اوتیستیک اغلب جمله‌ها را تحت‌اللفظی می‌گیرند و مفهوم پشت کلمات را درک نمی‌کنند.
مشکل در نوبت‌گیری: چون پیش‌بینی رفتار دیگران برایشان سخت است، ممکن است در بازی‌های گروهی دچار مشکل شوند.
راهکارهای بهبود تئوری ذهن برای ارتباط بهتر
استفاده از تصاویر و نمودارهای احساسات برای آموزش تشخیص حالات چهره.
تمرین پرسش‌های اجتماعی مثل: “فکر می‌کنی او الآن چه احساسی دارد؟”
تشویق به توصیف احساسات خود تا کودک یاد بگیرد احساسات دیگران را هم تحلیل کند.
با تمرین مستمر، کودکان اوتیستیک میتوانند درک بهتری از تعاملات اجتماعی پیدا کنند و ارتباطات مؤثرتری برقرار کنند.
سوالات متداول:
1-آیا تئوری ذهن در بزرگسالان اوتیستیک هم قابل بهبود است؟
بله، اگرچه هرچه زودتر شروع شود بهتر است، اما حتی در بزرگسالی نیز می‌توان با تمرین‌های مناسب پیشرفت ایجاد کرد.
2-نقش والدین در تقویت تئوری ذهن کودک اوتیستیک چیست؟
والدین با تمرین روزانه، الگوسازی رفتارهای اجتماعی و صبر میتوانند بیشترین کمک را به کودک بکنند.