تفکر چیست؟ در لغت به معنای اندیشیدن، تعقل، تأمل و اندیشه است. تفکر یکی از موضوعات روانشناسی شناختی است که ابعاد، کیفیت و ویژگی های آن در انسان به نحو بارزی نسبت به سایر موجودات کره ی زمین متفاوت، عالی و ممتاز بوده و این خصوصیات ویژه عامل پیدایش فرهنگ ها، تمدن ها، هنر ادبیات، فلسفه ها، علم، فناوری و … فقط در میان انسان ها گردیده است. تفکر خلاق مجموعه فعالیت های ذهنی است که به واسطه ی آن تجزیه و تحلیل، استدلال، ارزیابی و قضاوت موضوعات و مسائل مختلف امکان پذیر می گردد. مرکز توانبخشی دکتر صابر در زمینه بهبود انواع تفکر و روند تفکر کودکان با استفاده از تکنیک های کاردرمانی ذهنی و روانشناسی شناختی فعالیت می نماید.
تفکر چیست
جان دیویی روانشناس آمریکایی و یکی از صاحب نظران حوزه ی آموزش و پرورش بر این اعتقاد بود که هدف اصلی آموزش و پرورش، یادگیری تفکر است. روش دیویی در این ارتباط، روش حل مسئله یا همان روش پژوهش علمی بود. در جهانی زندگی می کنیم که شاهد حجم عظیمی از اطلاعات هستیم، ارتباطات و فناوری ها هرروز پیچیده تر و گسترده تر می گردند و روند توسعه ی دانش با سرعت بسیار زیادی به پیش می رود. بی شک همه ی این تغییرات و تحولات جهانی برخاسته از تفکر و مهارت های تفکر افراد، گروه ها، سازمان ها و نهادهای اجرایی در یک جامعه است. بنابراین اگر می خواهیم سهمی در این ارتباط داشته باشیم و نقش خود را ایفا نماییم لازم است با تفکر، انواع تفکر و مهارت های اندیشیدن هرچه بیشتر آشنا گردیده و از طریق آموزش، یادگیری و پرورش آن در جهت ترویج و بسط علم نظری و عملی حرکت کنیم.
انسان موجوذی است فعال با قابلیت تفکر و اندیشه که اطلاعات مختلفی را از محیط دریافت و ثبت می کند. روی آنها عملیاتی انجام داده، ذخیره سازی نموده و از این اطلاعات در شرایط و موقعیت های لازم استفاده می نماید و به این ترتیب دست به استدلال زده، تصمیم گیری نموده و در نهایت مشکلات و مسائل و پیچیدگی های زندگی خود را حل می کند.
تعاریفی از تفکر
برخی از تعاریفی که می توان از تفکر ارائه کرد
– تفکر یک فرآیند ذهنی یا شناختی است جهت استدلال، تصمیم گیری، حل مسئله، مفهوم سازی، فهم یک موضوع، یادگیری، ادراک و خلاقیت.
– تفکر یک فرآیند شناختی است جهت کسب یا تغییر اطلاعات موجود در حافظه ی طولانی مدت برای دسترسی به هدفی خاص.
– تفکر یعنی سازماندهی حرکت فکر برای کشف حقایق
تفکر عالی ترین شکل عملکرد ذهنی یا شناختی انسان در مغز است. تفکر افراد نیز تحت تأثیر عوامل مختلفی چون شرایط محیطی، بافت، توجه و دقت، علاقه مندی،مطالعات، نوع اندیشه، نگرش ها و شخصیت آنان است. بنابراین از این نظر می توان گفت که تفکر دارای سطوح و انواع مختلفی است.
تفکر به واسطه ی ادراک، قضاوت و استدلال به ما کمک می کند تا بتوانیم روابط بین پدیده های مختلف را درک کنیم. اندیشه یا تفکر یک مهارت محسوب می شود. پس می توان آن را آموخت. افراد برای رسیدن به سطح بالایی از تفکر به مهارت ها و راهبردهای خاصی نیاز دارند. در ارتباط با مهارت های تفکر می توان به مواردی چون استدلال، تحقیق، ایجاد مفاهیم، قضاوت صحیح، پرسشگری، انتقاد درست، آینده پردازی، قدرت تصمیم گیری و ارزیابی (ارزشیابی) اشاره کرد. به عنوان مثال، توانایی مطرح کردن پرسش های مناسب در یک موضوع خاص و مورد بحث یکی از قدرتمندترین ابزارهای تفکر است.
ویژگی های افراد متفکر
برخی از ویژگی هایی که افراد متفکر جهت اثرگذاری بیشتر در زندگی شخصی و اجتماعی انتظار می رود یا خصوصیاتی که در وجودشان نهادینه شده، عبارت اند از :
– حس کنجکاوی
– دارای تمرکز بالا
– نگرش وسیع تر به موضوعات نسبت به افراد عادی
– پرسشگری
– پرهیز از تعصب
– تفکر عمیق تر و پرهیز از سطحی نگری
– شک و تردید منطقی
– حقیقت جویی یا حقیقت طلبی
– در نظر گرفتن جوانب مختلف موضوع
– پایبندی به ارزش های انسانی و اخلاقی
– نظریه پردازی
– اعتماد به نفس بالا
– داشتن اهدافی مشخص
– خود-انگیزشی
– نقد پذیر و منتقد بودن
– امیدوار بودن
– تلاش برای دسترسی به جدیدترین اطلاعات و گسترش آگاهی ها
– خواهان ترقی و پیشرفت بودن و پرهیز از رکود و ایستایی
– تلاش در جهت کاربردی کردن موضوعات مورد تحقیق
– خلاقیت
– دارای عزت نفس
– برنامه ریزی امور و فعالیت ها
– انعطاف پذیری
– فعالیت و کوشش مستمر یا سخت کوشی
– قدرت تصمیم گیری
انواع تفکر
انواع مختلفی از تفکر در علوم مختلفی چون فلسفه، روانشناسی و علوم اعصاب شناختی مطرح می گردند که هریکبه جنبه های خاصی از فرآیندهای ذهنی اشاره دارند. در نظام های آموزشی دو نوع از تفکر بیشتر از بقیه مطرح بوده که شامل تفکر انتقادی و تفکر خلاق هستند. این فصل به انواع تفکر بدون بررسی دقیق ارتباط بین آن ها می پردازد. بنابراین برای درک ارتباط دقیق بین انواع تفکر بهتر است به منابع معتبر مربوطه مراجعه گردد.
تفکر انتقادی
تفکر انتقادی (تفکر نقاد یا سنجش گرانه اندیشی) نوعی مهارت است که باعث افشاء سفسطه (مغالطه) ها و استدلال های ناصحیح و غیر منطقی می گردد و همچنین به ما کمک می کند تا به کسب دانش پرداخته و استدلال ها و نظریه های خود را بهبود و ارتقاء دهیم. از دیدگاه الدر و پائول (2007) ، تفکر انتقادی یکی از توانایی های مهم شناتی و مهارت های تفکر است که در چالش کشیدن مسائل و موضوعات مختلف نقش اساسی و بنیادی دارد. این نوع تفکر از یک نوع تفکر نگاه تیزبینانه به مشکلات و مسائل مهم زندگی است.
الیس در کتاب چگونه یک دانش پژوه عالی شویم، تفکر نقاد را این گونه تفسیر نموده است (به نقل از کردرستمی) :
” متفکر نقاد فردی است که در خواندن، نوشتن، صحبت کردن، گوش دادن سعی می کند اوج تکنیک های ارتباطات را اجرا نماید، وی می تواند نقش مهمی را در تغییرات اجتماعی بازی کند، در حقیقت مدل های مناسب این نظامات محصول اندیشه متفکر نقاد است. متفکر نقاد به ما کمک می کند که بر روی خطاها سرپوش نگذاریم. متفکر نقاد از طریق گسترش نقد، آمادگی خویش را برای تغییر در نگاه و اندیشه اعلام می دارد و همواره آمادگی دارد که بگوید من نمی دانم.”
تعریف تفکر انتقادی
– تفکر انتقادی فرآیندی ذهنی است با هدف بررسی افکار و عقاید خود با دیگران جهت دستیابی به فهمی بهتر، روشن تر و عمیق تر.
– تفکر انتقادی ( اندیشه ی انتقادی یا سنجش گرانه اندیشی) یک فرآیند شناختی، فعال، هدف مند و سازماندهی شده است جهت آزمودن دقیق تفکر خود یا دیگران.
– تفکر انتقادی یعنی توانایی تفکر مستقل و اندیشیدن به شیوه ای روشن دقیق و منطقی.
تفکر انتقادی شامل فرآیندهای ذهنی چون بازشناسی ابهام، ارزیابی، تفسیر، تحلیل اطلاعات، قضاوت و تصمیم گیری آگاهانه است. این تفکر یک تفکر تحلیلی و منطقی بوده که باعث می شود افکار و اندیشه های شخص یا دیگران دقیق تر، روشن تر و قابل دفاع تر گردند.
واژه “خلاق” در لغت به معنای آفریننده، مبدع آفرینشگر بوده و واژه “خلاقیت” در لغت یعنی آفرینشگری، نوآوری، ابتکار و آفرینندگی.
تفکر خلاق یک فراورده شناختی است که باعث خلاقیت می گردد و خلاقیت یعنی به کارگیری توانایی های ذهنی برای ایجاد یک فکر، رویکرد یا ایده جدید. شاید لازم باشد برای دستیابی به یک ایده جدید و خاص در ابتدا صدها ایده را مورد بررسی و ارزیابی قرار داد.
نکته ای که باید توجه داشت این است که خلاقیت قابل یادگیری است و مثبت اندیشی یا ذهنیت مثبت در ایجاد آن نقش دارد. شرایط محیطی و بافت مناسبت نیز از جمله عوامل مهم در ایجاد خلاقیت افراد محسوب می‌شوند.
نوآوری حاصل خلاقیت است. هرگاه پدیده ای نو یا ایده ای جدید ایجاد گردد و به جامعه عرضه شود نوآوری اطلاق می گردد. اندیشیدن مستقل اولین گام برای خلاقیت و نوآوری است. دو زمینه خلاقیت شامل حوزه و صنف است که اولی در ارتباط با دانش (همانند شیمی ، فیزیک و موسیقی) و دومی مرتبط با اجتماع (همانند همکاران و نهادهای عمومی) است.
مولفه ها یا عناصر اصلی خلاقیت
سه مولفه اصلی خلاقیت عبارت اند از
- خبر گی ها تخصص که در ارتباط با دانش تجربه و مهارت فرد در یک حرفه یا زمینه خاص است. این مولفه پایه و اساس تمامی کارهای خلاق محسوب
می شود.
- مهارت های تفکر خلاق برای رسیدن به خلاقیت و نوآوری ضروری است که فرد به مهارت های خود را در مسیر یا کار جدید به کار اندازد.
- انگیزش درونی انگیزش به رفتارهای فرد نیرو و جهت می دهد. به کار و حرفه خود همراه با لذت که به عنوان عوامل انگیزشی درونی محسوب می شوند نقش بسیار مهمی در خلاقیت دارند.
خصوصیات افراد بسیار خلاق
افراد بسیار خلاق دارای ویژگی‌ها و خصوصیات خاصی هستند که آنها را از افراد غیر خلاق یا کمتر خلاق مجزا می کند.
به طور کلی برخی از خصوصیات افراد بسیار خلاق شامل :
- دانش وسیع مرتبط با حوزه کاری
- انتخاب دقیق و مناسب موضوعات و مسائل
- خطرپذیری (ریسک پذیری)
- پایبندی و تعهد
- کنجکاوی
- علاقه به کارهای پیچیده و مواجه شدن با ابهامات
- پیش قدم شدن در رویارویی با مسائل و مشکلات
- نشاط ، شوخ طبعی و شادی
- استقلال فکری
- سخت کوشی و پشتکار
- فرصت‌طلبی
- تفکر باز
- میل به موفقیت و پیشرفت
- باور و اطمینان زیاد به ارزش فعالیت‌های خلاقانه
- رضایت مندی از شغل
- شک و تردید نسبت به مفروضات
- خبرگی
- انعطاف پذیری
- آینده نگری
- جسارت
- انگیزش
- توجه کردن به جزئیات
- علاقه به آزمایش و تجربه
- تمرکز و توجه
- اعتماد به نفس
- خود نظم دهی یا خود سامانی
- در پی تجربه های جدید بودن
- پذیرش خود (خود پذیرشی)
- امیدوار بودن
- علاقه مند بودن به کار و جذاب دیدن آن
- قدر تصور و تخیل قوی
- انتقاد پذیری برای بهبود کار
- دوری از تفکرات مبتنی بر عادات یا تفکرات قالبی (کلیشه ای)
- دقت و توجه به موضوعاتی که دیگران نسبت به آن بی‌توجه هستند
- بیشتر در ارتباط با تفکر واگرا (جستجوی راه های مختلف حتی پس از کشف مطمئن ترین راه) است.
سوالات متداول:
1.تفکر خلاق چیست؟
تفکر خلاق مجموعه فعالیت های ذهنی است که به واسطه ی آن تجزیه و تحلیل، استدلال، ارزیابی و قضاوت موضوعات و مسائل مختلف امکان پذیر می گردد.
2.چطور مهارت های تفکر کودکان را تقویت کنیم؟
برای افزایش مهارت های تفکر در کودکان باید مهارت های یادگیری، درک مطلب، مهارت های تجزیه و تحلیل و قدرت تصمیم گیری را در کودکان بهبود بخشید که در مرکز کاردرمانی ذهنی دکتر صابر بر روی همه این موارد تاکید می شود.