ادراک دیداری فضایی چیست

ادراک دیداری فضایی نوعی از توجه دیداری بوده که به معنای جلب توجه به یک جسم در یک مکان می باشد. به عبارت دیگر ادراک دیداری فضایی به معنی تصور کردن این است که یک جسم از یک دیدگاه چه تفاوتی با همان جسم از دیدگاه دیگر دارد. گرفتن عکس از اجسام از زاویه های مختلف می تواند جز تمرینات ادراک دیداری فضایی برای کودک بوده و آن را بهبود ببخشد. ادراک دیداری فضایی به تمام اطلاعاتی که وارد چشم می­ شوند معنا می­ بخشد. بینایی یک نقش برجسته در ادارک کلی از محیط دارد و مغز یک منطقه­ ی بزرگتری از کرتکس را به پردازش بینایی نسبت به سایر حواس اختصاص داده است. در تغییرات دائمی محیط بینایی، ما اجسام، مردم و نقاط کلیدی را یکسان درک می ­کنیم، هرچه که موقعیت و دید و فاصله­ شان از ما باشد. کلینیک تخصصی کاردرمانی دکتر صابر با داشتن کادری مجرب در حیطه درمان مشکلات ادراک دیداری فضایی و همچنین متخصصین کارآزموده برای بازی برای تقویت هوش فضایی کودکان و یکپارچگی حسی در دو کلینیک در غرب و شرق تهران مشغول می باشد.

درک دیداری فضایی

درک دیداری فضایی یا ادراک فضایی چیست؟ ادراک فضایی به توانایی تشخیص مکان فیزیکی یک شیء و درک روابط فیزیکی بین اشیاء در فضا گفته می‌شود. به عنوان مثال، اگر می ‌خواهید خودکاری را از روی میز بردارید، درک دیداری فضایی شما به شما امکان می‌ دهد خودکار و میز را ببینید و دست ‌ها و انگشتان خود را برای گرفتن خودکار و برداشتن آن از روی میز هماهنگ کنید. کاهش در این حوزه ممکن است منجر به این شود که شما سعی کنید خودکار را یک اینچ بیش از حد به سمت راست بگیرید یا اصلاً نتوانید آن را بگیرید. به طور کلی، نقص در درک دیداری فضایی می ‌تواند به صورت دست و پا چلفتی بودن (مثلاً اغلب هنگام تلاش برای قرار دادن اشیاء روی میز یا سطح دیگر، آن ها را می‌ اندازید)، ناتوانی در خواندن ساعت و افزایش خطر سقوط ظاهر شود. درک دیداری فضایی یک جزء است که به راحتی می ‌توان آن را نادیده گرفت، اما می ‌تواند تأثیر قابل توجهی بر کیفیت زندگی داشته باشد. روابط دیداری فضایی یک مهارت ادراکی دیداری مهم است که برای بسیاری از کارهای عملکردی اهمیت دارد. روابط فضایی امکان سازماندهی بدن را در رابطه با اشیاء یا آگاهی فضایی فراهم می ‌کند. این بخش مهمی از آگاهی فضایی در دست ‌خط و بسیاری از فعالیت ‌های مبتنی بر حرکت است. برخی از افراد با مهارت‌ های دیداری فضایی ضعیف ممکن است بیش از حد نزدیک به کناره‌ ها راه بروند و به دیوار برخورد کنند. این همچنین شامل کارهای حرکتی ظریف هماهنگ کردن دست ‌خط با نوشتن در فضاهای مجاز روی کاغذ، قرار دادن حروف در یک منطقه (خطوط) و شکل ‌دهی حروف در جهت صحیح است. روابط فضایی، یا آگاهی دیداری فضایی، به سازماندهی اطلاعات دیداری و آگاهی از موقعیت در فضا اشاره دارد تا بدن بتواند حرکت کند و وظایف را انجام دهد. روابط فضایی برای انجام اقدامات فیزیکی ضروری است. در ادامه دو نمونه از فعالیت ‌هایی که برای تحریک درک دیداری فضایی طراحی شده ‌اند، آورده شده است:

-فعالیت پازل‌ های دیداری شامل تعدادی نقاشی خطی است که به قطعات تقسیم شده و به هم ریخته شده ‌اند. از مراجع خواسته می ‌شود که تشخیص دهد وقتی قطعات دوباره کنار هم قرار می‌ گیرند، چه چیزی ساخته می ‌شود.

-در کپی طراحی، از مراجع خواسته می ‌شود که یک کپی از یک شکل، مانند شکلی که در سمت چپ نشان داده شده است، بکشد. تمرکز بر دقت یا توانایی هنری نیست، بلکه بر تمرین مشاهده و بازآفرینی آنچه نشان داده شده است.

توانایی ادراک دیداری فضایی

توانایی تطابق در ادراک دیداری به صورت دراماتیک در یک آزمایش زمانی که افراد عینک با لنز همگرا می­ زنند، نشان داده شده است. بعد از چندین روز فرد نسبت به دید بالا و پایین از جهان انطباق پیدا می­ کنند. آن ها می­ توانند به طور طبیعی حرکت کنند و تمام فعالیت­ های روزانه زندگی خود را انجام دهند.این مثال نشان می‌دهد که توانایی ادراک فضایی چیست و چگونه مغز انسان می‌تواند اطلاعات بینایی را بازسازمان‌دهی کرده و خود را با شرایط جدید تطبیق دهد. توانایی ما برای بازشناخت دائمی ویژگی­ های محیط بینایی، در نگاه اول بسیار ساده می­ آید که نشان دادن اینکه چه تعداد فرایند پیچیده درگیر می­ باشد، دشوار است. برای به یاد آوردن یک صحنه برای نقاشی یا رنگ­آمیزی ما باید در مورد اندازه، عمق، فاصله، نور و سایه فکر کنیم. بزرگترین نقاشان منظره در اوایل قرن نوزده، پیشگامان ارائه­ ی این ویژگی­ ها روی یک بوم تخت بودند. نقاشان نقاشی ­های احساسی قادر شدند که صحنه­ های سه بعدی را با استفاده از مقاطع تخت از رنگ­ ها خلق کنند. با نگاه به اطراف یک اتاق، هر شیء از پس­زمینه ­اش و از هر شیء مجاور خود جدا شده است. اگر ما به بیرون از پنجره نگاه می­ کنیم می­ توانیم تصمیم بگیریم که خانه کجا تمام و درخت کجا شروع می شود، اگز که این دو، روی هم، همپوشانی داشته باشند. هنگامی که ما حرکت می­ کنیم نقاط کلیدی بازشناسی شده و از موانع اجتناب می ­شود.بازشناسی اشیاء با توجه به معنی و عملکرد آن‌ها و شناسایی چهره‌ها در تعاملات اجتماعی، نمونه‌های دیگری از نقش حیاتی توانایی ادراک فضایی هستند.این فرایند پیچیده شناختی که شامل تبدیل تصویر دوبعدی شبکیه به ادراک سه‌بعدی جهان است، نمونه‌ای روشن از اهمیت توانایی ادراک فضایی در زندگی روزمره و فعالیت‌های روزانه انسان محسوب می‌شود.

اهمیت توانایی ادراک فضایی در زندگی روزمره

توانایی ادراک فضایی به ما این امکان را می‌دهد که موقعیت اشیاء در محیط را به‌درستی تشخیص دهیم و حرکات خود را هماهنگ و ایمن انجام دهیم. این مهارت در فعالیت‌هایی مانند راه رفتن، رانندگی، استفاده از ابزارها و انجام امور تحصیلی یا هنری نقش حیاتی دارد. ضعف در ادراک فضایی می‌تواند باعث دست و پا چلفتی بودن، برخورد با موانع یا دشواری در خواندن و نوشتن شود.

تقویت این مهارت از طریق بازی‌های آموزشی و تمرینات دیداری، به بهبود استقلال، کارآمدی و کیفیت زندگی روزمره کمک می‌کند. کلینیک تخصصی کاردرمانی دکتر صابر با ارائه برنامه‌های هدفمند، نقش مؤثری در پرورش و تقویت توانایی ادراک فضایی کودکان و بزرگسالان ایفا می‌کند.

نقص ادراک دیداری فضایی

فردی با نقص عملکردی ادراک بینایی زیر سطح مورد انتظار است اما اغلب از سایر مشکلات ناآگاه است. وقتی که اشیاء ناکامل یا از یک زاویه­ی غیرمعمول دیده می­شوند، بازشناسایی آنها مشکل است. شناخت ضعیف اشیاء باعث مشکلاتی در انجام کارهای روزمره زندگی می­شوند بویژه وقتی چندین شیء استفاده می­شوند. در موارد یکسان، شناخت اشیاء از طریق لمس یا توصیف زبانی ممکن است. مشکل تشخیص چهره، توانایی ارتباط با دیگران را تحت تأثیر قرار می­دهد و باعث مشکل در استقلال و تنهایی فرد می­گردد. عملکردهای پایه­ای بینایی از حدت بینایی و هماهنگی حرکات چشم­ها مانند یک نقص در ادراک بینایی، می­تواند یک عامل زمینه­ای نقص هر قسمت از شناخت باشد.

ادراک دیداری پایه و تمرینات ادراک فضایی

پردازش عمق، جهت­ یابی، و حرکت، پایه­ ی ادراک بینایی– فضایی را شکل می­ دهند. این موارد باید توسط عملکرد های بینایی پایه حمایت گردند:

• حدت بینایی
• میدان بینایی
• کنترل حرکات چشم

Richard و Cate در سال 2000 بر اهمیت این عملکردها در یک رویکرد «پایین به بالا» برای ارزیابی مهارت­ های بینایی- فضایی سطح بالا تأکید کردند. Send در سال 2013 تأثیر اختلالات عملکردهای بینایی پایه را روی بهبودی استقلال به دنبال سکته مغزی، تشخیص نقش اساسی آن­ ها و اهمیت شناسایی و مورد توجه قرار دادن نقایص در توانبخشی توصیف کرد.

حدت بینایی و تناسب آن با ادراک دیداری فضایی

حدّت بینایی توانایی دیدن جزئیات کوچک در همه­ ی فواصل با چشم­ ها می ­باشد، که با استفاده از چارت حروف با کنتراست بالا اندازه ­گیری می­ شود. حدّت همچنین روی حساسیت به کنتراست، که توانایی شناسایی حاشیه ­های اشیاء در مقابل زمینه­ ی آن­ ها می­ باشد، تأثیر دارد. فقدان حساسیت به کنتراست، خواندن کلمات روی یک صفحه را دشوار می­ سازد، که در سالمندی اتفاق می­ افتد و با افزایش روشنایی محیط بهبود می­ یابد. نقص حدّت بینایی در افراد سالمند شایع است و ممکن است تأثیر سایر آسیب ­ها را چند برابر سازد، برای مثال بی­ثباتی پوسچرال منجر به افزایش خط افتادن یا اختلالات نورولوژیک مانند سکته مغزی می­ شود که به آسیب­ های ادراک دیداری فضایی نسبت داده می­ شود. اغلب، افراد ممکن است آزمایشات منظم چشمی نداشته باشند، و عینک­ هایی با لنزهای تجویز شده قدیمی داشته باشند. دریک مطالعه 77 فرد سالمند در یک بیمارستان برای توانبخشی به دنبال سکته مغزی پذیرفته شدند، Lotery در سال 2000 دریافت که 25 درصد عینک ندارند و 23 درصد عینک هایی غیرقابل قبول، خش­دار، کثیف و صدمه دیده دارند. 11 بیمار زمانی که عینک­ های جدید استفاده کردند، حدّت بینایی­ شان بهبود پیدا کرد.

میدان بینایی و ادراک دیداری

میدان بینایی بخشی از دنیای بیرون می­ باشد که توسط دو چشم، بدون حرکت سر دیده می­ شود. میدان بینایی شبیه یک پنجره به جهان بینایی می ­باشد. دیدن از طریق پنجره می ­تواند توسط حرکات چشم اسکن شود. حرکات سر پنجره را به سوی موقعیت­ های مختلف قرار می­ دهد که این ناحیه­ ای را که می­ تواند اسکن شود را افزایش می­ دهد. میدان بینایی برای چشم­ های راست و چپ در خط وسط هم­پوشانی دارند، بنابراین مقداری از نورها از هر میدان بینایی به رتینای هر دو چشم می­ رسد. مسیر بینایی از نیمه ­ی میدان بینایی برای هر چشم به لوب اکسیبیتال سمت مقابل می رسد.

تمرینات ادراک فضایی و دیداری

فعالیت­ های زیر توضیح می ­دهد که چگونه ناحیه­ ی میدان بینایی سالم می­ تواند به آسانی تخمین زده شده و فقدان یک بخش از میدان بینایی در هر دو چشم تجربه شود:

فقدان نیمه­ ی میدان بینایی بعنوان همی­آنوپیا شناخته می­ شود. اگر ضایعه به یک بخش از شیار کالکارین در V₁ محدود شود، فقدان بینایی در یک چهارم میدان بینایی می باشد، که بعنوان کوآدرانتانوپیا شناخته می­ شود. آسیب در قسمت بالای شیار کالکارین منجر به یک ناحیه­ ی کور در یک چهارمپایین می­ شود، در حالی­که آسیب به پایین شیار کالکارین منجر به یک ناحیه کور در یک چهارم بالایی میدان بینایی می­ شود. نواحی کوچک نکروز سلولی یا آسیب در کرتکس بینایی اولیه در V₁ حوالی شیار کالکارین، نواحی کوچکی به نام نواحی کور در میدان بینایی ایجاد می ­کند. این اسکوتوما اغلب در آسیب تروماتیک مغز اتفاق می­ افتد. برخی افراد که دچار اسکوتوما هستند، اگر ادراک بینایی در نواحی کور قرار گرفته باشد، مشکل خودآگاهی ندارند. نقص ناحیه­ ی مرکزی میدان بینایی، وابسته به از بین رفتن میلین در عصب بینایی، در مالتپل اسکلروزیس رخ می­ دهد. دوبینی توانایی تمیز شکل را کاهش می­ دهد. همه این تغییرات در عملکرد پایه­ ی بینایی، ادراک فضایی را تحت تأثیر قرار می­ دهد.

یک فرد دچار نقص در میدان بینایی اشیاء را به طور واضح  نمی­ بیند. بسیاری از افراد راهکارهایی برای غلبه بر نقص جزئی بینایی اتخاذ می ­کنند اما حتی با وجود راهکارهای جبرانی، خواندن اغلب بعنوان یک مشکل باقی می­ ماند. در اسکن کردن صفحه از چپ به راست، افراد دچار نقص میدان بینایی راست نمی ­توانند متن را بعد از خواندن اولین کلمات بفهمند. فردی که نقص میدان بینایی چپ دارد نمی­ تواند شروع به خواندن کند، یا در دیدن خط بعدی در حالی که چشم­ ها به چپ می­ چرخند مشکل دارد. افراد دچار بی­ توجهی یک طرفه مشکلات مشابهی در خواندن دارند اما آن­ ها در خواندن کلمات زمانی که سر راه می­ چرخانند توانمند هستند.در این شرایط، به‌کارگیری تمرین ادراک فضایی می‌تواند به بهبود اسکن دیداری، جهت‌یابی فضایی و عملکرد خواندن کمک شایانی نماید.

منابع:

homecareassistancemontreal.ca

understood.org

theottoolbox.com

سوالات متداول:

1- چه نشانه‌هایی در کودکان نشان‌دهنده ضعف در ادراک دیداری فضایی است؟
کودکانی که دچار این مشکل هستند، معمولاً در نقاشی، کپی کردن اشکال، تشخیص چپ و راست، پیدا کردن مسیر، یا حتی بستن دکمه‌ها دچار مشکل‌اند. اشتباهات مکرر در درک موقعیت فضایی حروف هم رایج است.

2- آیا ادراک دیداری فضایی با هماهنگی چشم و دست در ارتباط است؟
بله، این دو مهارت به‌شدت به‌هم وابسته‌اند. بدون درک صحیح از موقعیت اشیاء، کودک نمی‌تواند به‌درستی به آن‌ها دست بزند یا با آن‌ها کار کند.