رفتاردرمانی چیست، رفتار درمانی علم رفتار انسان است. با استفاده از این علم روش هایی برای شناسایی درک و پیش بینی رفتار به دست می آید، یعنی متخصص علم رفتار، با سؤال هایی که می پرسد و پاسخ هایی که می باید قادر خواهد بود تا به شیوه بهتری رفتارهای افراد را توضیح دهد و علت بروز آنها را بیابد. روش های جدید شناسایی و تبیین رفتار باعث ایجاد روش های جدیدی برای اثرگذاری بر آن خواهد شد. کسب توانایی تنظیم رفتار هسته مرکزی تحلیل رفتار کاربردی، به عنوان یک علم است. مرکز رفتاردرمانی دکتر صابر در زمینه رفتار درمانی شناختی و رفتار درمانی کودکان به صورت تخصصی فعالیت می نماید. روانشناسان مجرب مرکز رفتاردرمانی دکتر صابر با استفاده از تکنیک های رفتاردرمانی در ایجاد رفتار های صحیح اجتماعی و تغییر رفتار کودکان تلاش فراوانی می کنند.
کسب علم، کوشش فرد برای درک جهان پیرامونش است. در زمان برخورد با سؤالی در مورد جهان اطراف، فرد دانشمند معمولا با استفاده از چند آزمایش اقدام به عمل می کند و به اصطلاح تجربه می کند. یافته های حاصل از این تجربه معمولا به دست چاپ سپرده می شود تا سایر دانشمندان نیز بتوانند از آن استفاده کنند. این نشریات تنها یافته هایی را چاپ می کنند که دارای استاندارهای مشخص و تعیین شده ای هستند و به اصطلاح کیفیت های مورد نظر نشریه های علمی را در نظر گرفته باشند.
رفتار درمانی کودکان
شرکت اعضای خانواده در برنامه رفتار درمانی کودکان حائز اهمیت فراوان است و از عناصر اصلی برنامه های جدید رفتاری به شمار می آید. برنامه مداخله ای به این شیوه، به تدریج تغییر می کند و از آموزش مهارت های پایه ای، رفتارهای سازشی به سمت مهارت های زبانی و آموزش مهارت های غیر کلامی و کلامی و تقلید تغییر می کند. پس از آن پایه ای برای انجام بازی با استفاده از اسباب بازی ایجاد می شود و بازی درمانی انجام می گیرد. پس از آنکه کودک به این مهارت ها دست بافت مرحله دوم برنامه رفتار درمانی بر آموزش زبان بیانی و استفاده از کلام کوتاه و ساده متمرکز خواهد شد و بازی های تعاملی با همسالان آغاز خواهند شد. در مراحل بسیار پیشرفته این روش، برنامه مداخله ای به خانه و مدرسه تعمیم خواهد یافت.
مراحل رفتار درمانی شناختی چیست؟
برنامه آموزشی در رفتار درمانی شناختی با توجه به چهار مرحله اصلی در نظر گرفته می شود. معرفي رفتار، کسب مهارت بر رفتار، تعمیم رفتار و تمیز رفتار، آموزش در این دیدگاه با ارائه مواد و محتوای آموزشی آغاز می شود پس از آن آموزش با استفاده از رسانه و یا برنامه آموزشی ادامه می یابد. در مرحله بعد فرد برای پاسخ دهی هدایت می شود و در آخرین مرحله فرد بر اساس پاسخ های ارائه شده پیامدی دریافت می کند. یادگیری بدون خطا، شیوه ای است که تحلیل رفتار کاربردی در پی آن است. این شیوه روشی است که احتمال پاسخ های نادرست را بسیار کم می کند. از شیوه های مختلف هدایت و کاهش و حذف تدریجی هدایت برای کم کردن میزان پاسخ های نادرست استفاده می کند و در نهایت ظرفیت کلی پاسخ دهی نادرست فردا را کاهش می دهد.
حمایت های مختلفی برای کمک به کودک دارای اوتیسم در یادگیری مفاهیم و مهارت ها در رفتاردرمانی اوتیسم وجود دارد اما هر یک از این حمایت ها باید به دلیلی از نقطه ای آغاز و در نقطه ای به تدریج کاهش یافته و حذف شوند.
در روش رفتار درمانی هدف در نظر گرفته شده باید روشن باشد و نحوه اکتساب آن به راحتی قابل شناسایی باشد. به عبارت دیگر هدف باید به شیوه رفتاری بیان شده باشد و بر اساس این روش تکلیف به گام های تشکیل دهنده خود خرد شده باشد و با سطح رشد و سن فرد متناسب باشد. ارزیابی ها و توجه به مایل استون های رشدی در این مسیر می تواند بسیار مفید باشد. هر تکلیف جدید باید به شکل مشخصی با تکالیف پیشین در ارتباط باشد. فقدان توقف در آموزش و وجود تداوم بین تكاليف از اصول دیگری است که باید در این روش مورد توجه قرار گیرد و در نهایت باید توجه کودک به محتوا و موضوع جلب شده و بعد برنامه آموزشی آغاز شود. در ابتدای آموزش رفتار تمامی واکنش های فرد، بلافاصله تقویت می شود در مرحله دیگر پاسخ های صحیح فرد که در اثر حمایت نشان داده می شود بدون درنگ تقویت شوند و پس از حذف هدایت ها و حمایت، تشویق تنها زمانی انجام شود که فرد واکنش کاملا ( پاسخ صحیح) درست نشان داده باشد. رفتار درمانان مرکز رفتار درمانی دکتر صابر در زمینه اختلالات رفتاری و اجرای صحیح روش های رفتار درمانی به کودک و والدین کمک می کنند.
یکی از تکنیک های مورد استفاده در روش رویکرد رفتار درمانی کودکان اوتیسم، استفاده از تقویت کننده است. تقویت کننده های رفتاری موجب تثبیت سریع تر رفتار های هدف در مراحل رفتار درمانی کودک می باشند. مرکز رفتار درمانی کودک دکتر صابر در حیطه درمان کودکان با اختلالات رفتاری نظیر پرخاشگری، گوشه گیری و … فعالیت می نماید. تکنیک های رفتار درمانی اوتیسم مانند روش ABA و PRT در ایجاد رفتار های مناسب و روش تیچ برای تشویق کودک در جهت تولید گفتار و ایجاد ارتباط کمک می کند. مراکز درمان کودکان اوتیسم مجهز به بخش های درمانی مختلف مانند بازی درمانی، رفتاردرمانی، سنسوری روم، ماساژ درمانی، اتاق تاریک و اتاق شنیداری ، گفتاردرمانی و کاردرمانی می باشد. تقویت کننده در رفتاردرمانی اوتیسم یکی از تکنیک های موثر می باشد که در زیر به نحوه استفاده از آن اشاره می شود.
کوشش برای دریافت تقویت کننده در رفتار درمانی اوتیسم
چگونگی دریافت تقویت کننده ممکن است برای تعدادی از کودکان دشوار باشد. با استفاده از حمایت های بصری که مقدار انجام کار برای دریافت تقویت کننده را به کودک اوتیسم نشان می دهد، می توان به وی کمک کرد. این روش ها را می توان با اندک تغییری با توانمندی های کودکان مطابقت داد. استفاده از نظام اقتصاد ژئونی برای تعیین زمان دریافت تقویت کننده روشی قابل درک برای کودکان دارای اوتیسم است.
به طور مثال سکه ها بر روی مقوا قرار می گیرند، کودک می تواند به تقویت کننده مورد نظر خود ( اینجا گوش دادن به موسیقی) برسد. به یاد داشته باشید در مراحل اولیه استفاده از روش اقتصاد ژنونی تعداد ژتون های اندکی را برای دریافت تقویت کننده در نظر بگیرید و به تدریج تعداد آنها را افزایش دهید. این کار باعث می شود که کودک زودتر به تقویت کننده مورد نظر برسد و ارتباط بین تقویت کننده و ژتون ها را درک کند. به یاد داشته باشید که اگر از ژنون هایی استفاده کنید که برای کودک اوتیسم بسیار جالب و خوشایند هستند، ممکن است که نخواهد آنها را با دیگر تقویت کننده ها عوض کند و یا اگر نوع و یا شکل ژتونها به گونه ای باشد که کودک علاقه ای به کسب آنها از خود نشان ندهد، تمایلی نیز به جمع کردن آنها به منظور دریافت تقویت کننده از خود نشان نمی دهد، بنابراین بهتر است از مواردی مانند سکه، کارت های رنگی، ستاره و پاژتون های پلاستیکی رنگی استفاده کرد. روش های مختلفی را می توان برای نشان دادن زمان دریافت تقویت کننده مورد استفاده قرار داد، حتما اغلب مربیان کودکان دارای نیازهای ویژه، پس از دریافت اطلاعات کلی در مورد این روش می توانند شیوه هایی را که مناسب کودکانشان است تدوین کنند.
چرا تقویت کننده‌ها در درمان اوتیسم مؤثر هستند؟
تقویت کننده‌ها یکی از مؤثرترین ابزارها در رفتاردرمانی اوتیسم هستند، زیرا به افزایش رفتارهای مطلوب و کاهش چالش‌های رفتاری کمک می‌کنند. کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم (ASD) اغلب در یادگیری مهارت‌های اجتماعی، ارتباطی و خودتنظیمی با دشواری روبه‌رو هستند. تقویت مثبت با ارائه پاداش بلافاصله پس از رفتار هدف، انگیزه کودک را افزایش می‌دهد و احتمال تکرار آن رفتار را بالا می‌برد.
تحقیقات نشان می‌دهد که سیستم پاداش دهی در مغز کودکان اوتیسم ممکن است متفاوت عمل کند، بنابراین استفاده از تقویت کننده‌های شخصی‌سازی شده (مانند خوراکی‌های مورد علاقه، اسباب‌بازی‌ها یا تحسین کلامی) می‌تواند تأثیر بیشتری داشته باشد. همچنین، تقویت کننده‌ها به ایجاد ساختار و پیش‌بینی‌پذیری کمک می‌کنند، که برای کودکان اوتیسم بسیار مهم است زیرا اضطراب را کاهش می‌دهد.
از دیدگاه تحلیل رفتار کاربردی (ABA)، تقویت کننده‌ها پایه‌ای برای آموزش مهارت‌های جدید مانند گفتار درمانی، تعامل اجتماعی و خودیاری هستند. برای مثال، اگر کودک پس از استفاده از یک کلمه جدید، یک تشویق یا جایزه دریافت کند، احتمال استفاده مجدد از آن کلمه بیشتر می‌شود. این روش نه‌تنها یادگیری را تسریع می‌کند، بلکه اعتمادبه‌نفس کودک را نیز تقویت می‌نماید.
تقویت کننده در کجا به کودک اوتیسم ارائه می شود؟
تعدادی از افراد دارای اوتیسم در مورد محل انجام فعالیت تقویت کننده مورد نظرشان، نیازمند کسب اطلاعاتی هستند. منظور این است که گرچه آنها در مورد درخواست فعالیت و یا شیء تقویت کننده خود مشکلی ندارند، اما محل مناسب انجام فعالیت درخواست شده و با شی، موردنظر خود را مطابق با عرف معمول درک نمی کنند. یعنی اگر شیء خوردنی را در خواست کرده باشند، ممكن است بلافاصله پس از دریافت آن، شروع به خوردن کنند، در حالی که عرف حاکم بر کلاس و قوانین آن ممکن است مکان خاصی را برای خوردن تعیین کرده باشد. بنابراین استفاده از حمایت های بصری برای کمک به کودک در درک محل اجرای فعالیت درخواست شده، می تواند کمک کننده باشد، مثال های زیر برای بیان محل اجرای فعالیت یا شیء درخواست شده، مورد استفاده قرار می گیرد.
همان طور که گفته شده بود ، بیان محل انجام فعالیت تقویت کننده به کودک کمک می کند تا به درک این نکته برسد که هر فعالیتی علاوه بر اینکه در زمان خاصی انجام می شود، باید در محل خاصی نیز انجام شود، گاهی برای انجام فعالیت مورد نظر کودک اوتیسم باید تغییر محل دهد و به مکان دیگری برود. مثلا، فرد ممکن است به عنوان تقویت کننده، فعالیتی مانند انجام بازی کامپیوتری را دریافت کند، اگر در کلاس درس کامپیوتر وجود نداشته باشد و یا محلی مانند آزمایشگاه برای قرار گیری کامپیوتر در نظر گرفته شده باشد، در این صورت فرد باید کلاس درس را ترک کرده و به محل قرارگیری کامپیوتر برود. اگر برای تدوین برنامه آموزشی انفرادی کودک از نوشته استفاده می کنید و فعالیت های درخواست شده از فرد را برایش نوشته اید، باید محل انجام فعالیت تقویت کننده را نیز وارد کنید و در صورت استفاده رنگ، به عنوان عاملی برجسته کننده می توانید محل انجام فعالیت را با استفاده از آن مشخص تر کنید، استفاده از عکس محل انجام فعالیت، برای کودکانی که فاقد توانایی خواندن هستند می تواند مفید باشد
نحوه انتخاب تقویت کننده‌های مؤثر برای هر کودک
انتخاب تقویت کننده‌های مؤثر در درمان اوتیسم نیازمند شناخت دقیق علایق و انگیزه‌های هر کودک است. از آنجا که کودکان طیف اوتیسم تنوع زیادی در ترجیحات حسی و رفتاری دارند، یک تقویت کننده که برای یک کودک جذاب است، ممکن است برای دیگری بی‌اثر باشد. برای شناسایی بهترین تقویت‌کننده‌ها، می‌توان از ارزیابی ترجیحات استفاده کرد، که در آن چند گزینه مختلف (مانند اسباب‌بازی، خوراکی، موسیقی یا فعالیت‌های حرکتی) به کودک ارائه می‌شود و واکنش او بررسی میگردد.
یک روش مؤثر، چرخش تقویت کننده‌ها است تا از خستگی و کاهش اثرگذاری جلوگیری شود. همچنین، بهتر است تقویت‌کننده‌ها به‌تدریج از مادّی به اجتماعی تغییر کنند تا کودک به‌مرور وابستگی به پاداشهای فیزیکی را کاهش دهد.
استفاده از عکس در رویکرد رفتاردرمانی اوتیسم
با استفاده از عکس محل هایی که کودک فعالیت های تقویت کننده خود را انجام می دهد، می توان حمایت های بصری مناسب و عینی را برای فرد فراهم کرد. این محل ها می تواند آزمایشگاه، زمین بازی، محل غذاخوری و با انجام بازی های کامپیوتری باشد. پرس کردن (لمینیت) تصاویر عمر آنها را افزایش خواهد داد. با استفاده از نوار ولکرو می توان در برنامه های تقویتی مختلف از این تصاویر استفاده کرد.
سوالات متداول:
1- آیا تقویت کننده‌ها فقط برای افزایش رفتارهای مثبت استفاده می‌شوند؟
خیر، از تقویت‌کننده‌ها برای کاهش رفتارهای نامطلوب نیز استفاده می‌شود. مثلاً اگر کودک پس از آرام نشستن (به‌جای پرخاشگری) پاداش بگیرد، این رفتار جایگزین تقویت می‌شود. این روش بخشی از مداخلات جایگزین در ABA است.
2-تقویت کننده‌های طبیعی (ذاتی) چه مزیتی نسبت به انواع مصنوعی دارند؟
تقویت‌کننده‌های ذاتی (مثل احساس موفقیت پس از انجام یک کار) نیاز به پاداش خارجی ندارند و رفتار را پایدارتر می‌کنند. این روش در بلندمدت مؤثرتر است زیرا کودک را به‌سمت انگیزه درونی هدایت می‌کند.
یکی از روش های رفتاری مورد استفاده در روانشناسی کودکان و رفتاردرمانی، روش تشویق کلامی و غیر کلامی کودکان است. در مرکز روانشناسی کودک در غرب و شرق تهران از روش های مختلف رفتاردرمانی مانند روش خاموشی، تشویق کلامی برای کودکان، اقتصاد ژتونی و در جهت ایجاد یا تصحیح رفتار های کودکان استفاده می شود. آموزش روش تشویق کلامی کودکان و تشویق کلامی دانش آموزان به والدین و معلمان در بهبود روند ارتباط کودک بسیار پراهمیت می باشد. مرکز روانشناسی کودکان دکتر صابر با در اختیار داشتن روانشناسان کودک مجرب و بخش های تخصصی مانند بخش بازی درمانی، سنسوری روم و رفتاردرمانی و گروه درمانی در بهبود اختلالات رفتاری کودکان پیشرو می باشد. در ادامه مطلب توضیح داده می شود تشویق غیر کلامی و تشویق کلامی چیست؟
تشویق کلامی و غیر کلامی در روانشناسی کودک باید بلافاصله بعد از انجام رفتار خوب صورت گیرد. تشویق در شروع یک رفتار خوب به دفعات زیاد و برای ایجاد انگیزه بیشتر انجام می شود. برای جلوگیری از وابسته شدن کودک به این پاداش‌ها، وقتی رفتار ثبات پیدا کرد، به تدریج این تشویق های کلامی و غیر کلامی را کم کرده و گهگاه آنها را ارائه کنیم تا رفتار تثبیت شود و در نهایت به جای پاداش بیرونی، پاداش درونی را جایگزین کنیم، یعنی احساس رضایت و نشاط کودک را از آن رفتار افزایش دهیم.
چگونه در مورد تشویق غیر کلامی کودکان تصمیم بگیریم؟
جوایز را باید از قبل مشخص کنید. سعی کنیم فعالیت ها و علایق کودک را به خاطر بسپاریم، مثلاً خرید اسباب بازی یا بردن کودک به پارک و…
برای ارتباط بهتر با کودک می توانیم با کمک گرفتن از خود کودک، لیستی از موارد تشویق غیر کلامی مورد علاقه او را تهیه میکنیم. این لیست می تواند شامل همه نوع جوایزی باشد ( انواع خوراکی،پوشاک،رفتن به شهربازی،خرید اسباب بازی یا سی دی و …).
باید تعیین کنیم که برای دریافت هر جایزه یا تشویق غیر کلامی، کودک باید چند ستاره داشته باشد. ستاره های مورد نیاز برای دریافت هرجایزه را ، متناسب با قیمت جوایز تعیین میکنیم.
چگونه کودک به تشویق کلامی و غیر کلامی وابسته نشود؟
پاداش دادن به کودک نباید حالت رشوه دادن پیدا کند. هدف از گرفتن تشویق غیر کلامی این است که برای کودک خود انگیزه ایجاد کنیم و رفتار جدیدی را در او شکل دهیم و یا اینکه رفتار اشتباه او را تصحیح کنیم. کودکان برای انجام کارها، نیاز به حمایت و توجه والدین دارند. پاداش دادن پیاپی ممکن است کودک را بد عادت کند. به این منظور راهکارهایی برای عدم وابستگی کودک به پاداش وجود دارد.
کودک نباید با اصرار و گریه و یا چانه زدن،پاداش بگیرد.
پاداش های مادی را با تشویق کلامی همراه کنیم و ضمن دادن پاداش، کودک را به خاطر رفتارش تحسین کنیم، تا بتوانیم به تدریج پاداش مادی را کم کرده و در نهایت تشویق کلامی کودک را جایگزین آن کنیم. در لیست جوایز علاوه بر پاداشهای مادی می توانیم تعدادی از فعالیت های مورد علاقه کودک را نیز اضافه کنیم. به این ترتیب تشویق غیر کلامی وی همیشه مادی نخواهند بود. همچنین می توانیم از جدول فقط برای شکل دهی یک یا دو رفتار استفاده کنیم،نه بیشتر.
مدت زمان استفاده از جدول نباید زیاد طولانی باشد، نهایتا دو ماه برای شکل دهی یک رفتار کافی است. برای کودک توضیح می دهیم که به چه دلیل قصد داریم از جدول استفاده کنیم و فقط زمانی تشویق می‌گیرد که استحقاق آن را داشته و رفتار درست را انجام داده باشد.
تعداد برچسب هایی که دریافت می کند،در مورد رفتارهای مختلف متفاوت است. مثلا اگر رفتار موردنظر ما ساعت خواب کودک است، به ازای هر شب که کودک سر ساعت مشخص می خوابد، یک برچسب دریافت می کند. اما اگر رفتاری را مد نظر داریم که فراوانی بیشتری در روز دارد، در اوایل کار باید در فواصل زمانی کوتاه تری جایزه دریافت کند. مثلاً اگر رفتار موردنظر نق زدن کودک است، در اوایل کار به اجزاء هر نیم ساعت که آرام بود، یک برچسب دریافت می کند و به محض اینکه کودک رفتار جدید را آموخت،دفعات پاداش گرفتن را کاهش میدهیم.
هرگز از برچسب های نامناسب یا علامت های سیاه برای نشان دادن رفتارهای نامناسب کودک استفاده نکنید.
یکی از سوالات و دقدقه های مهم والدین این مطلب است که چگونه کودک مسئولیت پذیر تربیت کنیم؟ نحوه تربیت درست کودک و ارتباط مناسب با کودک چیست؟ نکته اساسی در تربیت مسئولیت پذیری فرزند می باشد. تکنیک های تربیت کودک نظیر آموزش مسئولیت پذیری به کودکان، آموزش صبر به کودکان از چالش های بزرگ والدین است. مرکز روانشناسی کودک دکتر صابر در کنار مشاوره به والدین در حیطه مسائل رفتاری کودک در بخش بازی درمانی و رفتار درمانی خود با درگیر ساختن کودکان در موقعیت های مختلف مهارت ها و آموزش مسئولیت پذیری به فرزندان را به صورت عملی تمرین می کند. مرکز توانبخشی کودکان دکتر صابر با سابقه 17 ساله در حیطه روانشناسی، رفتاردرمانی و بازی درمانی، آموزش پیش دبستانی، سنجش ورود به مدرسه و تست های هوش، کاردرمانی و گفتاردرمانی کودکان فعالیت می نماید. والدین می توانند با خاطری آسوده روش های مختلف تربیتی را در جلسات گروه درمانی تمرین و بیاموزند.
احساس مسئولیت را باید به تدریج در کودک ایجاد کرد و پرورش داد. مسئولیت پذیری به مرور و طی سال‌ها و با تمرین زیاد در کودک ایجاد می‌شود. آموزش مسئولیت پذیری به کودک را می‌توان از سنین اولیه آغاز کرد. در محیط خانه،با توجه به توانمندی های کودک، می‌توانیم انجام وظایفی را به او محول کنیم. مثل آب دادن به گلدان، گردگیری سطوح، جمع کردن اسباب بازی ها، پر کردن ظرف آب و… همچنین اجازه دهیم کارهای کوچک مربوط به خودش را انجام دهد،مثلاً پوشیدن کفش ها،بستن زیپ و دکمه لباس ها و…
در مورد کودکان بزرگتر، از طریق پرداخت پول تو جیبی و آموزش نحوه استفاده از آن، می توانیم حق انتخاب و مسئولیت پذیری را به او یاد دهیم. اگر کودک قدرت مدیریت و بودجه بندی پول را ندارد، می‌توان آن را در چند نوبت در اختیار او قرار داد. نباید از پول تو جیبی به عنوان ابزاری برای تنبیه کودک استفاده کرد و با عدم پرداخت آن کودک را جریمه کرد یا تحت فشار قرار داد. برای آموزش بهتر در این حیطه می توانید از مشاوره روانشناسان با تجربه مرکز تخصصی دکتر صابر استفاده نمایید.
به کودک نمونه ای نشان دهیم و او را در انتخاب فعالیت جایگزین راهنمایی کنیم
برخی از کودکان نمی توانند کاری را که در حال انجام آن هستند، متوقف کنند. زیرا نمی دانند پس از آن باید به چه کاری مشغول شوند. این والدین هستند که باید در این شرایط به یاری آنها بیایند و پیشنهادهایی در این زمینه به آنها بدهند و گاهی نیز به آنها کمک کنند تا آن کار را انجام دهند. برای مثال اگر فرزندتان کودکی را می‌زند بگویند: «آرام باش» سپس دست او را گرفته و به حالت نوازش روی سر آن کودک بکشند. گاهی لازم است این کار بارها و بارها تکرار شود تا این امر در کودک، به یک عادت تبدیل شود.
گاهی نیز اعمال کودکان به دلیل شخصیت فعال و پرتحرک آنهاست. بعضی از کودکان فعالیت بدنی بیشتری دارند، مثلاً هنگامی که کودکی روی صندلی نشسته و دائماً صندلی را تکان می دهد،این کودکان ممکن است در دسته کودکان بیش فعال جای بگیرند. والدین باید به او بگویند: «به پاهایت بگو حرکت نکنند» و با این حرف او را نسبت به عمل آگاه کنند در مورد کودکانی که فعالیت بدنی زیادی دارند، باید در کلاس درس و منزل مسئولیت های بیشتری به آنها بدهیم که نیازمند حرکت باشد. این کودکان ممکن است حتی از زمان فعالیت بدنی راحت تر مطالب آموزشی را یاد بگیرند.
در آموزش مسئولیت پذیری به فرزندان همه مشکلات کودک را برایش حل نکنیم
به کودک فرصت بدهیم تا خودش به دنبال راه‌حل بگردد. به کودکان اجازه دهیم راه حل های متفاوت را امتحان کنند. با این کار کودکان شیوه های حل مسئله را می آموزند، همچنین اعتماد به نفس بهتر و بیشتری کسب می کنند. بنابراین زمانی که مشکل کوچکی برای کودک ایجاد می‌شود، با عجله برای حل مشکل اقدام نکنید و واکنش هیجانی شدید نشان ندهید. بلکه با حفظ آرامش، اجازه دهید او بداند خودش توانایی برطرف کردن مشکلات زندگی را دارد و می تواند به تنهایی با آن مشکل مقابله کند. کودک را در جهت پیدا کردن راه حل هدایت کنید تا مسئولیت پذیری در کودک شکل بگیرد.
حس استقلال را در کودک خود تقویت کنیم
بچه‌ها باید مستقل زندگی کردن را بیاموزند. پس هرگاه که توانستند به تنهایی کارهای خود را انجام دهند، به آنها اجازه دهید خودشان کارها را به پایان برسانند. مثلاً وقتی کودک خودش توانایی لباس پوشیدن را دارند یا هنگامی که می تواند غذایش را خودش بخورد، این فرصت را در اختیارش قرار دهید تا مستقل بودن را تجربه کند.هیچ زمان فراموش نکنید مسئولیت دادن به کودک، برای تقویت اعتماد به نفس وی موثر و مفید است.
به کودک اجازه دهیم زیر نظر ما انتخاب هایی داشته باشد. به ویژه در مورد فعالیت هایی که کودک تمایل زیادی به انجام آنها ندارد، داشتن حق انتخاب در این موارد، معمولاً از بی‌میلی کودک خواهد کاست. مثال: دوست داری با اتوبوس برویم دندانپزشکی یا خودمان ماشین ببریم؟
بچه‌ها باید مستقل زندگی کردن را بیاموزند. پس هر گاه قادر به تنهایی کاری را انجام دهند،به آنها اجازه دهید خودشان آنها را به پایان برسانند.
مثال: امروز دوست داری، لباس آبی را بپوشی یا قرمز؟
دلت میخواهد شیر را در لیوان معمولی بخوری یا در لیوان عروسکی؟
از جمله تمرین‌هایی که قدرت انتخاب و تصمیم گیری را در کودک تقویت می‌کند، تمرین در فروشگاه است. به کودک اجازه میدهیم خودش ۳ تا ۵ خوراکی انتخاب کند، می‌تواند خوراکی ها را عوض کند، اما نباید به تعداد آنها اضافه کند. در چنین شرایطی، ضمن اینکه به کودک اجازه تصمیم گیری می دهیم، اولویت بندی خواسته‌هایش را همراه با آموزش می دهیم.
جملاتی که در آموزش استقلال به کودک کمک می کند
هنگامی که می خواهیم به خواسته‌های منطقی کودک، پاسخ مثبت بدهیم، می توانیم از جملاتی استفاده کنیم که قدرت انتخاب را به کودک می دهند.
«خودت می توانی انتخاب کنی»
«اگر دوست داری،می توانی بخری»
«هر تصمیمی بگیری،من هم با تو موافقم»
«امروز انتخاب با توست»
«اگر دلت میخواهد می توانی انجام دهی»
در آموزش مسئولیت پذیری به کودکان به جای کودک به سوال ها پاسخ ندهیم
معمولاً زمانی که در حضور والدین از کودک سوالی پرسیده می‌شود، پدر و مادر قبل از کودک پاسخ می دهند. این عمل حس استقلال را از کودک می گیرد. این کودکان زمانی که پدر و مادر حضور ندارند،قدرت تصمیم گیری و ابراز وجود ندارد.
زمانی که کودک تصمیم به انجام یک کار جدید می گیرد،با تشویق و اصرار بیش از حد،او را مجبور به انجام آن کار نکنیم. بهترین حالت این است که فقط او را حمایت کنیم.مثال: وقتی کودک تصمیم گرفته است برای اولین بار یک شعر یا داستان را در حضور جمع بخواند،اما نگران است،بهتر است بگوییم: هر زمانی که دوست داشتی و آماده بودی می توانی شروع کنی.
مثال: زمانی که تصمیم گرفته اسباب بازی جدیدی را در پارک امتحان کند،بهتر است بگوییم: هر وقت آماده بودی می توانیم برویم داخل صف بایستیم.
به این ترتیب فقط و فقط حمایت خود را از رفتار کودک نشان میدهیم و کودک را برای انجام آن فعالیت،تحت فشار قرار نمی دهیم.
با توجه به اهمیت شناسایی اختلال یادگیری در مقطع پیش دبستانی و در سنجش ورود به مدرسه، می‌توان عنوان نمود که نیم رخ پراکنده به عنوان اصطلاحی که آقای روید، سازنده نسخه پنجم مقیاس های هوشی استانفورد-بینه مطرح کرده است، از طریق بررسی دقیق نوسان نیمرخ هوشی صورت می گیرد. نوسان یا پراکنش در نیمرخ هوشی به‌عنوان سرنخی دقیق برای شناسایی کودکان با اختلال یادگیری در سنجش کلاس اول مطرح شده است و موجبات اهمیت گذاری به ترسیم و تفسیر تست های هوش را فراهم می سازد. امروزه نسخه نوین تست هوش تهران-استنفورد- بینه به محاسبه ۸ هوشبهر پرداخته و عملکرد آزمودنی را در دو حیطه با 10خرده آزمون هوش کودک به تصویر می کشد تا بتوان نقاط ضعف و قوت کنش های شناختی مرتبط با سازه هوش آزمودنی را دریافت. در سوالات سنجش ورود به مدرسه از آیتم های این آزمون استفاده شده است. از طریق مدل سلسله مراتب توانایی های شناختی در تست هوش کودکان می توان اطلاعات مرتبط با غربالگری اختلال یادگیری را در سوالات سنجش ورودی کلاس اول به دست آورد. در مرکز تست هوش کودکان دکتر صابر متناسب با سوالات سنجش ورود به مدرسه و هوش کودکان آمادگی های لازم جهت پذیرش کودک در آزمون ورود به مدرسه انجام می شود و در صورت نیاز به آموزش های تکمیلی به بهخش آموزش پیش دبستانی کودکان ارجاع می گردد.
دکتر هورن هوش را متشکل از عواملی مانند پردازش دیداری، پردازش شنیداری، پردازش کمی، سرعت پردازش، سهولت در خواندن و نگارش، حافظه کوتاه مدت و حافظه بلند مدت می داند. او اعتقاد دارد که حافظه کوتاه مدت، پردازش شنیداری و پردازش دیداری، به عنوان توانمندی‌های آسیب پذیری هستند که بعد از ۴۰ سالگی کاهش می یابد، ولی پردازش کمی، سرعت پردازش، توانایی خواندن و نگارش و حافظه بلند مدت، به عنوان توانمندی‌های اکتسابی مطرح می‌شوند و تحت تاثیر سن قرار نمی‌گیرند.
این توانمندی ها در محیط آموزشی توسعه می یابند و از آنها به عنوان توانمندی های محیطی یا اکتسابی یاد می شوند. بنابراین، هوش متبلور از دیدگاه کتل و هوش اکتسابی از دیدگاه هورن، به عنوان ابعادی از هوش شناخته می شوند که باید در محیط آموزشی توسط تست ورود به مدرسه شناسایی شده و بررسی و ارزیابی شوند تا بتوان آنها را از طریق برنامه درسی مناسب توسعه داد.
این دیدگاه در زمینه هوش، توسط معلمان، مدیران و دیگر متخصصین آموزش و پرورش مورد حمایت قرار گرفته است و امروزه به عنوان یکی از مهمترین دیدگاه های هوش برای متخصصین تعلیم و تربیت شناخته می شود. دیدگاهی که از آن به عنوان نهضت سنجش روانی- آموزشی هوش یاد میگردد.و پایه طراحی سوالات سنجش ورودی کلاس اول است. در این دیدگاه که به عنوان مبانی نظری مرتبط با نیاز سنجی شناخته می شود، اطلاعات فراگیر پیرامون کنش های شناختی آزمودنی ارائه می شود و می تواند معیار معتبر و دقیق را برای برنامه ریزی های آموزشی در حیطه سنجش ورود به مدرسه فراهم سازد.
آزمون هوش و سوالات سنجش ورود به مدرسه
در حیطه جنبش روانی-آموزشی هوش،کارول نظریه سه لایه توانایی‌های شناختی را در سال ۱۹۸۴،ارائه داد و تا سال ۱۹۹۷ از طریق روش تحلیل عامل تاییدی، به توسعه نظریه خویش پرداخت. دیدگاه کارول در انجمن روانشناسان آمریکا در سال ۱۹۸۴ و پس از آن در سال ۱۹۹۳،مطرح و به عنوان مقبول ترین و جامع ترین دیدگاه مرتبط با سنجش هوش شناخته شد.
دیدگاه کارول در تدوین آخرین نسخه آزمون استانفورد- بینه که توسط روید و همکارانش ساختارسازی، رواسازی، اعتباریابی و هنجاریابی شده است، بسیار تاثیرگذار بود و از آن می‌توان به عنوان مدل نظریه هوش و یا روایی سازه در نسخه پنجم مقیاس های هوشی استنفورد- بینه ،یاد کرد که این نسخه ویرایش گردید و در سال ۲۰۰۵، مقیاس های هوشی استنفورد- بینه خورد سال، توسط گروه مزبور تدوین شد. این تست در سنجش تکمیلی ورود به مدرسه استفاده می شود.
به راحتی می‌توان دیدگاه کتل در زمینه هوش سیال و متبلور را در نظر گرفت و مباحث کاربردی را پیرامون تلفیق این دو رویکرد با عقاید هورن و کارول مطرح ساخت. هر سه نظریه پرداز، دیدگاه های نزدیک به هم را ارائه کرده و تلاش کردند تا مبانی نظری را پیرامون دیدگاه مرتبط با سلسله مراتب هوش عنوان سازند.
در سال ۱۹۹۷، کارول نظریه خویش را با تاکید بر دیدگاه زمین شناسی بازنگری کرد و اعتقاد داشت که هوش از سه لایه متفاوت شکل گرفته است. دوبی در این سال، نظریه خویش را به عنوان مدل سلسله مراتبی مطرح ساخت و به صورت اصلاح نگر بیان کرد که باید هوش را به عنوان یک سازنده سه لایه ای در نظر گرفت. از این رو، می‌توان دیدگاه کارول در سال ۱۹۹۷ را با دیدگاه ورنون در چهل سال پیش مترادف در نظر گرفت و شباهت فزاینده بین بانیان نهضت روانی- آموزشی هوش را با دیدگاه ورنون مورد توجه قرار داد و تاثیر دیدگاه هوش عمومی اسپیرمن و عوامل هفتگانه ترستون را در مباحث نظری هوش مشاهده کرد.
مدل کارول، جمع بندی و تلفیق دیدگاه بینه، اسپیرمن، ترستون، ورنون، کتل و حتی هاوارت گاردنر و اشترنبرگ است؛ زیرا وی تلاش کرد تا بتواند فهرستی دقیق از توانمندی های انسان طراحی کند و تصویری جامع را از توانمندی شناختی یا هوش،به صحنه نمایش بگذارد. از این دیدگاه در طراحی سوالات سنجش برای ورود به مدرسه استفاده شده است.
کارول در سال ۱۹۹۷،از هوش عمومی یا عامل به عنوان بالاترین عامل یا سطح یاد می کند و آن را برترین لایه در نظر می گیرد. در لایه دوم، از استدلال سیال، استدلال کمی، دانش متبلور، حافظه کوتاه مدت و پردازش دیداری یاد می‌کند. علاوه بر آن،در لایه سوم، از توانایی نگارش و خواندن، پردازش شنوایی، بازیابی بلندمدت، سرعت پردازش، زمان واکنش سرعت و تصمیم گیری صحبت به میان می‌آورد.
مطرح نمودن دیدگاه کارول در سال ۱۹۸۴ و پس از آن بازنگری عمیق نظریه وی در سال ۱۹۹۷،باعث شد تا سازندگان این نسخه پنجم مقیاس های هوشی استانفورد-بینه، از رویکرد کارول به عنوان مناسب ترین نظریه برای ساختارسازی مقیاس های خویش استفاده کنند. این افراد اعتقاد دارند که پنج عامل بنیادی با تاکید بر جنبه های غیر کلامی و کلامی در نسخه پنجم مقیاس های هوشی استانفورد- بینه، بر اساس دیدگاه تلفیقی کتل ( C ) هورن ( H ) و سپس کارول ( C ) یا مدل ترکیبی هوش ( CHC ) عنوان شده است.
لازم به ذکر است، رویکرد کتل با هورن و کارول مشاهده کرد. همگرایی خاصی را بین مدل نظری کتل، هورن و کارول، به عنوان مدل نظریه نسخه پنجم مقیاس هوشی استانفورد- بینه مقیاس های هوشی استانفورد- بینه خردسال و نسخه نوین هوش آزمایی تهران- استانفورد-بینه، عنوان می‌شود.
مدل سلسله مراتب توانایی‌های شناختی به عنوان یکی از کامل ترین مدل های آموزشی-درمانی در حیطه سنجش کودکان جهت ورود به مدرسه و سنجش پیش دبستانی محسوب می شود که بازدهی مطلوبی را در گروه‌های استثنایی به نمایش گذاشته است. با استناد به مدل سلسله مراتب توانایی‌های شناختی،نسخه پنجم مقیاس های هوشی استانفورد-بینه طراحی و تدوین شده است تا از این طریق شکاف بین سنجش کودکان برای ورود به کلاس اول و مداخلات روانشناختی کاهش یابد.
یافته های علم رفتاردرمانی، در زمینه های مختلف در خدمت بشر بوده است. زمینه هایی مانند آموزش در معنی بسیار عام آن و برای تمام افراد انسان، کسب و کار و تجارت، پزشکی و ورزش. پس از آنکه کاربرد علم رفتاردرمانی برای کودکان اوتیسم مشخص شد، هزاران مقاله در مورد کاربرد این علم در زمینه اوتیسم ارائه و این حجم از اطلاعات باعث شد که تاکنون تنها روش علمی و معتبر برای افراد دارای اوتیسم رفتار درمانی کودکان اوتیسم در نظر گرفته شود. مرکز رفتاردرمانی کودکان دکتر صابر در زمینه استفاده از تکنیک های رفتاردرمانی مانند روش ABA در رفتاردرمانی اوتیسم و… در زمینه اصلاح رفتار و آموزش مهارت های مختلف به کودکان اوتیسم فعالیت می نماید. کادر درمانی مجرب و متخصص در زمینه کاردرمانی، گفتار درمانی و روانشناسی کودک مرکز رفتاردرمانی کودک دکتر صابر را به عنوان یکی از کاملترین مراکز درمان کودکان اوتیسم تبدیل نموده است.
جهت تماس با کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی جناب آقای دکتر صابر (کلینیک توانبخشی پایا در پاسداران ، کلینیک توانبخشی غرب تهران در سعادت آباد) باشماره 09029123536 تماس حاصل فرمایید.
اختلالات رفتاری اوتیسم
یکی از مشکلات عمده کودکان اوتیسم اختلالات رفتاری این کودکان است که با علائمی نظیر، پرخاشگری، بی قراری، رفتارهای کلیشه ای و عدم ارتباط مناسب با محیط خود را نشان می دهد. این اختلالات موجب کاهش ارتباط موثر کودک اوتیسم با همسالان و والدین می گردد. کودک توانایی برقراری ارتباط اجتماعی متناسب را نداشته و نمی تواند خواسته های خود را از راه های صحیح مطرح کند همین امر موجب اضطراب و ناتوانی والدین در پیگیری تکنیک های درمانی می گردد. مرکز رفتاردرمانی دکتر صابر با مشاوره دقیق با والدین وآموزش روش های رفتاردرمانی و تکنیک های آرامسازی کودکان اوتیسم روند درمان را تسهیل نموده و بهترین نتیجه درمانی را حاصل مکند.
تنها روش های علمی و یافته های حاصل از آنها باید برای آموزش و مداخله با افراد دارای اوتیسم مورد استفاده قرار گیرند. علت این امر تفاوت میان افراد دارای اوتیسم است و علم تحلیل رفتار به ما این امکان را می دهد تا با استفاده از روش های نشان دهنده میزان کارایی شیوه های آموزشی مورد استفاده، توان بالقوه هر فرد دارای اوتیسم را به حداکثر برسانیم.
تحلیل رفتار کاربردی در گروه افراد دارای اتیسم با روش لوواس” آغاز گردید و بعدها به مداخلات جامع اولیه و رفتاری برای افراد دارای اوتیسم و سایر شرایط مرتبط با آن تغییر پیدا کرد. مدل های مختلفی از روش رفتار درمانی ایجاد شده است و برنامه های تکمیلی مختلف سعی کرده اند که ایرادهای گوناگون و وارد شده به این روش را رفع کنند. از جمله این ایرادها که در برنامه های جدیدتر برگرفته از روش تحلیل رفتار کاربردی رفع شده اند، حذف کودک از محیط طبیعی زندگی و ارائه برنامه در محیطی جداسازی شده است و مورد دیگر کنار گذاشتن والدین و کم توجهی نسبت به آنها است. در مدل های نوین این روش، برنامه ها تعديل شده تر و منعطف تر هستند و والدین نیز در اجرای برنامه نقش دارند.
همان طور که ذکر شد، تغییر رفتار کاربردی از روش آموزشی انفرادی (یک به یک) استفاده کرده و تقویت به عنوان یکی از عناصر بسیار مهم این برنامه رفتاری در نظر گرفته می شود. شواهد پژوهشی کافی در ارتباط با اثربخشی این روش برای آموزش مهارت های اساسی به افراد دارای اختلالات طیف اوتیسم وجود دارد. به عنوان مثال در نشریه بهداشت روانی گزارشی در ارتباط با اثربخشی این روش این گونه بیان شده است “سی سال بررسی و تحقیق نشان داده است که روش تحلیل رفتار کاربردی در کاهش رفتارهای ناخواسته و افزایش سطح ارتباط، یادگیری و رفتار مناسب اجتماعی کاملا مؤثر بوده است” آموزش در روش تحلیل رفتار کاربردی، با افراد دارای اوتیسم به صورت انفرادی و به دو شیوه در کنار هم و یا رو به رو انجام می شود.
سیستم ژتونی در رفتاردرمانی اوتیسم
همان طور که توضیح داده شد. بر اساس دیدگاه رفتاردرمانی پیامدهای رفتار تعیین کننده میزان تکرار آن رفتار در شرایط مشابه است. به دلیل اینکه ارائه تقویت کننده ها در هر زمان و مکان ممکن نبوده و گاه مقرون به صرفه نیز می باشد. نظام ژتونی می تواند جایگزین مناسبی باشد، در این روش فرد ژتون هایی را که قابل تعویض با محرکها و یا فعالیت های خوشایند و تقویت کننده ای هستند، دریافت می کند و برای رسیدن به فعالیت مورد نظر تعداد مشخصی از این ژتون ها را جمع می کند. این ژتون ها همانند پول هستند و قابل تعویض با فعالیت های دلخواه فرد می باشند. پیش از آغاز این برنامه، کودک اوتیسم باید در برنامه تقویتی قرار گیرد و ارتباط بین دریافت تقویت و عملکردهای خود را درک کرده باشد. پس از آن می توان از سیستم اقتصاد تونی استفاده کرد. زمانی که کودک اوتیسم توانایی درک جمع آوری امتیاز، ژئون و یا سایر اقلام فاقد ارزش و تعویض آنها را با تقویت کننده های مورد نظر خود می داند، استفاده از روش ژتونی می تواند بسیار مناسب باشد و برای مدت زمان مشخصی کودک را فعال نگهدارد تا امتیازات لازم برای کسب تقویت کننده موردنظر خود را جمع آوری کند. این روش کودک را در مسیر کسب تفويت نگه خواهد داشت و به وی یادآوری خواهد کرد که تقویت کننده نهایی چیست .
سیستم ژتونی در رفتار درمانی اوتیسم می تواند به اشکال گوناگونی ارائه شود، برای یک کودک خاص باید سیستم ژتونی خاص کودک ، به شکل انفرادی تدوین شود و در طی دوره فرد به طور مرتب به آن ارجاع داده شود. گام نخست برنامه مشخص کردن نوع ژتون است، یعنی باید مشخص شود کودک اوتیسم چه چیزی به عنوان ژتون دریافت خواهد کرد، سکه، ستاره برچسب و یا شیء دیگر. گام دوم تعیین این مورد است که برای دریافت تقویت کننده چند ژتون باید کسب شود. در زمانی که فرد تازه وارد برنامه شده است تعداد ژتون های مورد نیاز برای دریافت تقویت کننده را کم در نظر بگیرید (مثلا 1 ژتون برای دریافت تقویت کننده نهایی). این کار باعث می شود کودک رابطه بین ژتون و دریافت تقویت کننده را به خوبی درک کند.
پازل تصویری در درمان مشکلات رفتاری کودکان اوتیسم
استفاده از پازل های تصویری یکی از روش های بسیار عینی است که دو دسته آگاهی مهم و قابل توجه را به کودک اوتیسم ارائه می کند، نخست به وی نشان خواهد داد که تقویت کننده چیست و دوم اینکه برای دریافت تقویت کننده چه میزان کوشش باقی مانده است. برای این کار تصویر تقویت کننده مورد نظر کودک اوتیسم را (مثلا یک مجله ورزشی و با تصویر بیسکویت) بر روی یک مقوا بچسبانید و سپس آن را مانند پازل به چهار و با پنج تکه تقسیم کنید. پس از آن ملاک های مورد نظر برای دریافت هر تکه از پازل را به کودک بگویید یا نشان دهید (مثلا انجام یک تکلیف و یا حل یک معادله ریاضی)، در پایان هر فعالیت، کودک یک تکه از پازل را دریافت خواهد کرد و وقتی که پازل تکمیل شد کودک تقویت کننده مورد نظر را به دست خواهد آورد.
درمان رفتاری اوتیسم
اهداف رفتاری از طریق تحليل آموزشی توسط دکتر اوتیسم مشخص می شود. در تعریف تحلیل آموزشی می توان گفت: فرایندی است که در جریان آن، هدف کلی آموزش، به وظایف و اعمالی که فرد باید انجام دهد تجزیه می شود. این فعالیت به بیانی دقیق و مشخص انتظاری را که رفتار درمان از فرد دارد بیان می کند. چنین هدفی، هدف رفتاری خوانده می شود. همان طور که می توان پیش بینی کرد این دسته از اهداف بر اساس عملکرد و با رفتار فرد یاد گیرنده بیان می شود، و منظور رفتار درمان از آموزش بخش های مختلف یک موضوع درسی را نشان می دهند. قابلیت مشاهده و اندازه گیری از مهم ترین ویژگی هایی هستند که یک هدفی رفتاری باید داشته باشد. اما چه نیازی به این کار وجود دارد و نوشتن این اهداف چه کمکی به آموزش خواهد کرد؟ در پاسخ می توان گفت که اهداف رفتاری
وظیفه ای را که باید یاد گرفته شود، محدود ساخته و تمام ابهامات و مشکلات ناشی از تعبیر و تفسیر آن را بر طرف می کند.
امکان اندازه گیری و سنجش را فراهم می آورد و به این ترتیب می توان کیفیت و اثر بخشی فعالیت های یادگیری را تعیین کند
رفتار درمان و کودک را قادر می سازد که بتوانند وجود تفاوت های بین سطوح مختلف رفتار را تشخیص بدهند
خلاصه ای کامل و گويا از درس را فراهم می کند و به منزله یک ساخت مفهومی با پیش سازمان دهنده برای یادگیری به کار می رود
تعیین اهداف رفتار درمانی در کودکان اوتیسم
برای تعیین اهداف رفتار درمان باید سئوال هایی از خود بپرسد :
فرد باید چه کاری انجام دهد یا چه قابلیتی از خود نشان دهد که مشخص کند هدف را یاد گرفته است؟
آیا فرد می تواند بدون انجام این فعالیت به هدف کلی نایل شود؟ اگر پاسخ بله باشد بهتر است این فعالیت حذف شود و فعالیت دیگری جایگزین شود.
هرچند برای طبقه بندی اهداف رفتاری روش های مختلف رفتاردرمانی اوتیسم وجود دارد، مثلا طبقه بندی گانيه که بر اساس آن اهداف رفتاری را در طبقه های مختلفی می توان قرار داد. هدف های رفتاری بر اساس طبقه بندی بلوم در سه طبقه یا حیطه قرار می گیرند: حیطه شناختی؛ حيطه عاطفی و حیطه روانی حرکتی.
لازم به ذکر است که معمولا جداسازی این حیطه ها از یکدیگر ممکن نیست و تنها برای سهولت در توضیح فعالیت های غالب در یک هدف اقدام به جداسازی و طبقه بندی می کنند. بنابراین چنین جداسازی هایی در اصل مجازی هستند و تنها برای سهولت در کار با کودک اوتیسم انجام می شوند درجه بندی اهداف رفتاری با جزیی از لحاظ دشواری به این صورت است که ساده ترین هدف در ابتدا و دشوار ترین هدف در انتها قرار می گیرند. قبل از آنکه آموزش شروع شود یادگیرندگان بایستی دارای توانایی هایی باشند که به عنوان پیش نیاز در نظر گرفته می شوند، و این پیش نیاز ها همانند پایه هایی هستند که ساختار شناختی فرد پسروی آنها بنا خواهد شد و به فرد کمک می کند که بتواند با موفقیت به هدف های رفتاری (جزئی) دست یابد. این بخش پیش نیاز های شناختی نامیده می شود.
مثال : برای یادگیری ضرب اعداد یک رقمی در یک رقمی، کودک باید مهارت جمع و تفریق دو رقمی را بلد باشد، بنابراین تسلط بر مهارت های مربوط به جمع و تفریق اعداد یک رقمی، از پیش نیاز های ضرب اعداد یک رقمی در یک رقمی است. بارها تجربه کرده اید که عنوان فیلمی برایتان جذاب بوده و باعث شده که آن را انتخاب کنید و با علاقه ببینید، اما پس از چند دقیقه خسته می شوید و مشاهده آن را قطع می کنید و به فکر کاری دیگر می افتید. اغلب علت این است که مقدمات و پیش نیاز های مربوط به موضوع فیلم را ندارید و اطلاعات پایه ای برای درک موضوع مطرح شده در فیلم ضروری است .
شاید تجربه کرده باشید که پس از خواندن چند صفحه از یک کتاب با عنوانی نه چندان جذاب، متوجه می شوید که بر عکس تصور اوليه شما، مطالب جذاب و جالب و قابل درک هستند و بنابراین با علاقه به خواندن ادامه می دهید، زیرا که موضوع را به خوبی درک می کنید و با دانسته های پیشین شما در ارتباط است و پیش نیاز های مربوط به آن را دارید. در جلسه درمان کودک اوتیسم هم چنین اتفاقی می افتد، اگر رفتار درمان از فرایند های شناختی شکل گرفته قبلی کودک اوتیسم، اطلاع نداشته باشد، ممکن است که مطالب آموزشی خود را بدون توجه به قابلیت های آنان انتخاب کند، و در نتیجه مطالب بغرنج و غیر قابل فهم به نظر می آیند. این کار باعث می شود که اهداف آموزشی تحقق نیابند و باعث دلسردی رفتار درمان و کوکد اوتیسم شود. گذشته از آن اگر مطالب آموزشی پیش دانسته های دانش آموزان را منعکس کند، باعث کاهش میزان توجه می شود و مطالب دیگر جذابیتی برای کودک اوتیسم نخواهد داشت .
ارزیابی قبل از درمان مشکلات رفتاری کودکان اوتیسم
در نخستین مرحله، ارزشیابی کودک اوتیسم شروع می شود. این شیوه از ارزیابی، ارزشیابی تشخیصی خوانده می شود و برای سنجش پیش نیاز های شناختی مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر این باید میزان اطلاع کودک اوتیسم از اهداف رفتاری مشخص شود. بنابراین، پیش آزمون با اهداف رفتاری در ارتباط است و آنها را می سنجد و ارزیابی تشخیصی پیش نیاز های شناختی مورد نیاز برای آموزش را بررسی می کند. اگر کودک اوتیسم اطلاعات مربوط به هدف رفتاری خاصی را داشته باشند می توان آن هدف را حذف کرد و با زمان بسیار اندکی را برای مرور آن در نظر گرفت. به هر حال ایده آل آن است که فرد علاوه بر اینکه پیش نیاز های شناختی مربوط به موضوع را داشته باشد اما از پیش آزمون نمره صفر بگیرد، و اطلاعاتی که رفتار درمان به عنوان اهداف رفتاری در نظر گرفته است را بلد نباشید و در اثر آموزش وی این اطلاعات در وی ایجاد شود.
رفتاردرمانی اوتیسم در منزل
درباره رفتاری فکر کنید که دوست دارید به کودک مبتلا به اوتیسم یاد بدهید. چگونه از این مراحل برای اجرای هدفتان استفاده می‌کنید؟ چگونه از تقویت/ پاداش استفاده می‌کنید؟ با چه مشکلاتی مواجهة می‌شوید و چگونه با آنها برخورد می‌کنید؟
نیو سام و رینکاور (۱۹۸۹) توضیح دادند که یادگیری آموزشی گسسته می‌تواند برای تعلیم مهارت‌های پایه مثل تاکید و حفظ توجه و خیلی از مهارت‌های اجتماعی و شفاهی مفصل‌تر که برای عملکرد مستقل مهم هستند، بکار رود. این درمان با دو هدف مقدماتی شروع می‌شود: (الف) دستور یادگیری مهارت‌های آمادگی مثل توانایی نشستن روی صندلی و توجه به چیزهایی که در محیط روی می‌دهد و (ب) کاهش رفتارهایی که مانع یادگیری می‌شود مثل عدم اطاعت، بداخلاقی و پرخاشگری، همچنین یادگیری آموزشی گسسته مبنایی برای شرکت و رسیدن به مهارت‌های مشارکت اجتماعی است. به‌محض اینکه کودک یاد گرفت آرام بنشیند و توجه کند، می‌تواند مهارت‌های پیچیده‌تری مثل رفتارهای اجتماعی و ارتباطی را آموزش ببیند. آموزش مهارت‌های اجتماعی با ارتباط چشمی آغاز می‌شود (که باید معنادار باشد) و با تقلید، یادگیری از طریق مشاهده، ابراز احساس و بازی اجتماعی ادامه می‌یابد. معمولاً شما مهارت‌های اجتماعی را ابتدا با کمک به کودک برای درک شیوه نام‌گذاری اشیاء آموزش می‌دهید (برای مثال، درک اینکه چیزهای کرد که روی زمین قل می‌خورند توپ هستند)، نام‌گذاری اشیاء توسط خودش (برای مثال نشان‌دادن توپ و گفتن توپ) با استفاده از جملات کامل (برای مثال این یک توپ قرمز است) و در نهایت، به دنبال ارتباطات خودانگیخته (برای مثال نزدیک شدن به مادر و صدا زدن مامان، توپ را به من می‌دهی؟) اما این امر با دو شرط انجام می‌شود:
۱) بدون سؤال پرسیدن از کودک
۲) اگر کودک خواهان بازی با توپ است. اگر کودک نمی‌تواند صحبت کند پس او می‌تواند از شکل‌های دیگر ارتباطی استفاده کند تا مهارت اجتماعی او افزایش یابد به محضی که کودک در مهارت‌های اجتماعی تبحر یافت، یاد می‌گیرد خودش چیزهایی که میخواهد را ابراز کند، یعنی برای بروز رفتار مناسب پاداش بگیرد. بعد، کودک باید توانائی ارتباط با دیگران غیر از مادرش و در محیط‌های دیگر غیر از خانه را تعمیم دهد. ازاین‌رو کودکان مبتلا به اوتیسم معمولاً بی‌اختیار از محیط یاد نمی‌گیرند، شما باید تقریباً هر چیزی را که آنها باید انجام دهند به آنها یاد دهید، حتی اگر معتقدید بدیهی است.
سوالات متداول:
1-آیا رفتاردرمانی می‌تواند به کودک در مدرسه کمک کند؟
بله، رفتاردرمانی مهارت‌های لازم برای محیط مدرسه مانند توجه، پیروی از دستورات و تعامل با همسالان را بهبود می‌بخشد. بسیاری از مدارس برای کودکان اوتیسم برنامه‌های رفتاردرمانی ارائه می‌دهند. همکاری بین درمانگران و معلمان می‌تواند نتایج آموزشی را بهبود بخشد.
2-والدین چگونه می‌توانند در رفتاردرمانی مشارکت کنند؟
والدین می‌توانند با یادگیری تکنیک‌های ساده رفتاردرمانی، این روش‌ها را در خانه اجرا کنند. هماهنگی بین درمانگر و والدین و ثبات در اجرای برنامه‌ها بسیار مهم است. درمانگران کلینیک دکتر صابر جلسات آموزشی ویژه‌ای برای والدین برگزار می‌کنند.
برای توضیح این نکته که چگونه صبر را به کودک خود بیاموزیم باید چند نکته را در روانشناسی کودک خاطر نشان کنیم. در روانشناسی کودک برای انجام وظایف مشخص،ضروری است که اطلاعات دقیقی در اختیار کودک قرار دهیم و مدیریت زمان داشته باشیم. به این منظور لازم است کودک خود را با مفهوم قانون آشنا کنیم. کودک باید قوانین موجود در خانه را بشناسد و آنها را رعایت کند. تعداد قوانینی که در یک بازه زمانی به کودکان آموزش میدهیم، نباید خیلی زیاد باشد،به ویژه در ابتدا، آموزش را با تعداد قوانین محدودی شروع می کنیم و بعد از گذشت مدت زمانی، مثلا بین ۲۱ روز تا یک ماه که کودک رفتار مورد نظر ما را آموخت، قوانین دیگر را به قوانین قبلی اضافه می کنیم. بعد از اینکه کودک قوانین را کاملاً آموخت، دیگر نیازی به تقویت مداوم نیست. مرکز روانشناسی کودک دکتر صابر در زمینه آموزش صبر به کودکان و مشاوره والدین فعالیت می نماید. روانشناس کودک به صورت تخصصی به والدین راهنمایی می کند که چگونه صبر را به کودک بیاموزیم و در جلسات رفتاردرمانی و بازی درمانی به صورت عملی آن را تمرین می کنند.
در آموزش مدیریت زمان در روانشناسی کودک مثلاً به کودک می‌گوییم برای انجام تکالیف از ساعت ۳ تا ساعت ۶ و وقت داری ( مفهوم زمان را می‌توان با چسباندن برچسب بر روی اعداد ساعت و تعیین بازه زمانی،به کودک آموخت. یادمان باشد در اوایل کار هر بار که قوانین از جانب کودک درست اجرا شدند، پاداش و تشویق را فراموش نکنیم.
در مورد قوانینی که تعیین میکنیم، گاهی می توانیم استثنا قائل شویم. به خصوص در مورد کودکان کوچک تر، می‌توان با توجه به شرایط، زمان را کوتاه‌تر تعیین کرد. مثل شب قبل از تعطیلی، می‌توانیم به کودک اجازه دهیم، دیر تر از همیشه بخوابد.
برای اینکه قوانین رسمیت بیشتری داشته باشند، می توانیم آنها را مکتوب کنیم، سپس آنها را به صورت یادداشت هایی در قسمت های مختلف خانه نصب کنیم. حتی اگر کودک خواندن و نوشتن نمی داند، این کار را می تواند مفید باشد. حتی می توانیم پیام خود را برای نقاشی کنیم. بچه ها معمولاً از اینکه یادداشت دریافت کنند، خوشحال می‌شود.
به کودک حق انتخاب محدود بدهیم
کودک می‌تواند تحت نظارت والدین، انتخاب هایی داشته باشد، اما نمی‌تواند به جای پدر و مادر تصمیم بگیرد. مثال: میخواهی در حمام با اردک بازی کنی یا با قایق؟
وقتی به فروشگاه رفتیم، می توانی چهارتا خوراکی انتخاب کنی!
وقتی به پارک رفتیم، میخواهی دوچرخه سواری کنی یا اسکیت بازی؟
چگونه « صبر کردن» را به کودک آموزش دهیم؟
آموزش صبر به کودکان، نقش مهمی در زندگی آینده آن ها دارد. آموختن صبر به کودک کمک می کند تا بتواند رسیدن به یک خواسته و یا لذت را به تعویق بیاندازد. بین سنین ۳ تا ۶ سالگی می‌توان این موضوع را به کودک آموزش داد. باید به کودکان آموخت که با صبر، پاداش بهتری فرا می رسد. باید به آنان بیاموزیم که با صبر کردن، حق آنها مورد غفلت قرار نگرفته و ضایع نمی شود.
از چه سنی می توانیم «صبر» را به کودک آموزش دهیم؟
از تولد تا 14 ماهگی: همه احتیاجات کودک را بلافاصله و آنی پاسخگو باشید، تا کودک احساس اطمینان و امنیت کند.
14 ماهگی تا 2 سالگی: نیازهای ضروری کودک باید بلافاصله تامین شود،اما نیازهای غیر ضروری او را می‌توان چند ثانیه و یا چند دقیقه ای به تاخیر انداخت. البته بعد از گذشت زمان مورد نظر، حتما باید به قول داده شده عمل شود.
2 تا 3 سالگی: می توانیم در بیشتر موارد از کودک درخواست کنیم یکی دو دقیقه تحمل کرده و منتظر بماند. در ضمن با کودک صحبت میکنیم و به او اطمینان میدهیم که خواسته اش را برآورده می کنیم،جانم فقط انجام آن کمی طول می کشد.
از 3 سالگی به بعد: می توان برخی از نیازهای کودک را از ثانیه تا دقیقه،ساعت و حتی چند روز،بسته به ضروریت نیاز،با تاخیر در اجابت کرد.
آموزش صبر به کودکان:
کودکان بزرگتر را بهتر است گاهی به مکانهایی ببریم که نیازمند صبر و حوصله است. مانند موزه،نمایشگاه و …
ساعت و یا موبایلی را تنظیم کنید و از کودک بخواهید تا زمان اتمام کار و زنگ خوردن، در یک مکان مشخص بماند و آن محل را ترک نکند. همچنین می توانیم ساعت را برای مدت زمان کوتاهی تنظیم کنیم و با او قرار بگذاریم تا زمانی که زنگ ساعت به صدا در نیامده، صحبت نکند. کارهایی مانند کشیدن نقاشی،بازی با قطعات خانه سازی و… برای این منظور مناسبند. در مورد کودک سه ساله، می توانید مدت صبر را از ۴ دقیقه تا نهایت ۹ دقیقه در نظر بگیرید.
می‌توانیم با کودک به مکان هایی برویم که باید در صف‌های انتظار منتظر نوبت ماند، مانند: نانوایی، مترو، مطب دکتر و… در چنین موقعیت‌هایی، والدین نیز باید صبور باشند و با آرامش در انتظار نوبت خود بمانند. والدینی که در چنین مواقعی نق می زنند و آرامش خود را از دست می‌دهند، در واقع به کودک خود آموزش می‌دهند که انتظار کشیدن و صبور بودن کار خوبی نیست.
بعد از خوردن غذا بلافاصله میز یا سفره را ترک نکنید و کمی صبر کنید، با کودک صحبت کنید یا ماجرایی را برای او تعریف کنید. کودک نباید احساس کند که با صبر کردن پاداش خود را از دست می‌دهد، بلکه باید بفهمد که با صبر کردن پاداش بهتری به دست می‌آورد. این آموزش را باید در عمل به کودک داد.
بهترین راه برای آموزش «صبر» به کودک این است که خودتان صبور باشید. به یاد داشته باشید که فرزندانتان رفتارها و واکنش های شما را با دقت می بیند، اگر شما به صورت مکرر صبر و تحمل خود را از دست بدهید، در واقع یک رفتار منفی را تقویت می کنید. تنفس عمیق را تمرین کنید و در شرایط دشوار آرام باشید.
نکته: برخی از والدین عادت دارند در اکثر مواقع کودک خود را منتظر بگذارند. اگر قرار باشد کودک را همیشه در انتظار نگه داریم و یا مدت انتظارش بیش از حد طولانی باشد، در واقع آن شور و هیجان و لذتی را که در لحظه ی کشف چیزی به کودک دست می‌دهد از او می گیریم و ممکن است کودک دیگر اشتیاقی برای در میان گذاشتن آن موضوع با ما نداشته باشد.
کودکان در تمام سنین نیاز به نوازش و محبت جسمی دارند. در واقع نوازش برای کودکان و حتی بزرگسال یک نیاز اساسی است. نوازش ها به صورت کلامی و غیر کلامی هستند. در بین آنها نوازش پوستی، بیشترین تاثیر را به جا می گذارد مثلاً گرفتن دست ها، در آغوش کشیدن، بوسیدن، ماساژ دادن پشت، نوازش کردن و قلقلک دادن کف پای کودک از جمله نوازش هایی هستند که معمولاً برای آنها خوشایند هستند. مرکز روانشناسی کودک دکتر صابر در حیطه آموزش نحوه ارتباط والد و کودک و رفتاردرمانی کودکان بی قرار و پرخاشگر همچنین آموزش ماساژ های مخصوص کودکان فعالیت می نماید. بخش های مجهز مرکز شامل، گروه درمانی، بازی درمانی، رفتاردرمانی، مشاوره روانشناسی، تست های تخصصی هوش، بخش آموزش پیش دبستانی، اتاق تحریکات حسی، ماساژ درمانی، آب درمانی، سنسوری روم، اتاق شنیداری، اتاق تاریک و توجه بینایی و بخش های تخصصی گفتاردرمانی و کاردرمانی می باشد که زیر نظر دکتر صابر به صورت تیمی مشغول به فعالیت می باشند.
هوش در کودکان شامل ظرفیت آنها برای یادگیری، درک، استدلال و حل مسئله است که فراتر از دستاوردهای تحصیلی، پردازش شناختی، برقراری ارتباط و کاربرد دانش را نیز در بر می‌گیرد. نشانه‌های هوش پیشرفته یا استعداد در کودکان اغلب شامل درک پیشرفته، عمق و حساسیت عاطفی، کنجکاوی شدید، علایق منحصر به فرد، حل مسئله تخیلی، یادگیری سریع و آگاهی بالا از خود و اجتماع است.
ویژگی‌های یک کودک باهوش:
کنجکاوی و پرسشگری: آنها مکرراً سؤالات “چرا” می‌پرسند و فعالانه به دنبال درک دنیای اطراف خود هستند که منجر به مهارت‌های تفکر انتقادی بهتر می‌شود.
عمق و حساسیت عاطفی: کودکان بسیار باهوش ممکن است درک بالغی از احساسات نشان دهند و در سنین پایین حساسیت از خود بروز دهند.
حل مسئله خلاقانه و تخیل: آنها می‌توانند ایده‌های بدیع تولید کنند و راه‌حل‌های منحصر به فردی برای چالش‌ها بیابند، اغلب بازی و بیان تخیلی از خود نشان می‌دهند.
یادگیری پیشرفته و حافظه: کودکان باهوش اغلب اطلاعات را به سرعت جذب می‌کنند و ممکن است برای درک مفاهیم جدید به تکرار کمتری نسبت به همسالان خود نیاز داشته باشند.
آگاهی اجتماعی و خودآگاهی: آنها ممکن است نسبت به سایر کودکان همسن خود از موقعیت‌های اجتماعی و مسائل جهانی آگاهی بیشتری داشته باشند.
حس شوخ‌طبعی بالغ: کودکان باهوش می‌توانند حس شوخ‌طبعی عجیب یا بالغی داشته باشند.
مشاهده دقیق و توجه به جزئیات: آنها چیزهایی را که دیگران ممکن است نادیده بگیرند، متوجه می‌شوند و می‌توانند مشاهدات روشنگرانه‌ای درباره محیط اطراف خود داشته باشند.
عوامل مؤثر بر هوش:
طبیعت و تربیت: هوش ترکیبی از استعدادهای ژنتیکی و تأثیرات محیطی است، با تجربیات اولیه و یک محیط یادگیری حمایتی که نقش مهمی در رشد شناختی ایفا می‌کنند.
ذهنیت رشد: پرورش این باور که توانایی‌ها را می‌توان از طریق فداکاری و سخت‌کوشی توسعه داد، می‌تواند تأثیر مثبتی بر رشد شناختی کودک داشته باشد.
تاثیر نوازش بر هوش کودکان
انسان در دوره زندگی جنینی با حرکت مایع پیرامونش که به هنگام راه رفتن و حرکت‌های ما در صورت می‌گیرد، نوازش پوستی را تجربه می‌کند و گاهی با زدن دست و پایش به جداره های رحم، این نیاز را برطرف می سازد. اینکه نیز کودک با هر نوازش پوستی، به طور ناخودآگاه آرامش آن زمان برایش تداعی می‌شود.
همه ما با یک عطش شدید پوستی به دنیا می آییم. هنگام تولد، همه اطلاعات و احساسات ما از طریق گسترده ترین عضو ما، یعنی پوست دریافت می‌شود. هنگامی که گرمی آغوش مادر و آهنگ موزون قلب او را با پوستمان دریافت میکنیم، یک جریان الکتریکی ایجاد می گردد. این جریان باعث به وجود آمدن واکنش های شیمیایی خاصی می‌شود که مغز ما را به فعالیت و رشد وا می دارد و حتی موجب ترشح هورمون هایی می شود که شادابی و احساس رضایت ایجاد می‌کند. این حالت را حتماً تجربه کرده اید.
زمانی که در کوه یا جنگل یا ساحل دریا، باد ملایمی می وزد، با نوازش پوست صورتتان در شما احساس خوش و دلنشین ایجاد می‌شود، این احساس حاصل ترشح هورمون‌های بدن است. هورمون هایی که موجب حساس شادمانی می شوند.
نوازش باعث افزایش هوش کودک می شود
بدن انسان دارای ۱۰۶ عنصر شیمیایی است، تحریکات حاصل از نوازش، موجب تولید این مواد شیمیایی در مغز می‌شود. این مواد، خون، ماهیچه ها، سلول های عصبی، اندامها و قد را تغذیه می‌کنند. محرومیت از نوازش، مانع تحریک بدن برای تولید این مواد شیمیایی شده و به کودک احساس محرومیت و گرسنگی نوازشی دست می‌دهد.
نوازش پوستی به اندازه مهم است که می توانیم بگوییم با ارزش ترین حس انسان است. ما بدون چشم می توانیم زندگی کنیم، همانطور که نابینایان می‌توانند. بدون گوش هم می توانیم زندگی کنیم،مثل ناشنوایان. اما بدون حس لامسه نمی‌توانیم زندگی کنیم. والدین هر شب به هنگام خوابیدن،می‌توانند با یادآوری موفقیت‌های کودک برای او،کتاب یا قصه دلخواهش را بخوانند و همزمان پشت او را به آرامی نوازش کنند و گاهی دست ها،پاها،شانه و گردن کودک را مورد نوازش قرار دهند.
پژوهش های روانشناسی کودک متعدد نشان داده است که تقریباً تمام قاتلان،در کودکی قربانی خشونت بوده و از نوازش محروم بودند.
پدر و مادر می‌توانند در حضور کودک خودش آن را نیز نوازش کنند، حتی پوست دست‌ها و پاهای شان را و لذت بردن و احساس خوبشان را از این نوازشها ابراز کنند تا کودک یاد بگیرد خودش هم می تواند خودش را نوازش کند. اصولاً لذت بردن یک امر آموختنی است. تداوم این نوازش ها، موجب سهولت در یادگیری و تقویت رفتارهای مطلوب کودک می‌شود و محرومیت از آنها باعث پرخاشگری، انجام کارهای خطرناک و حتی بزهکاری می گردد.لحن گفت‌وگوی ما نیز هنگامی که قصد نوازش کردن داریم،باید گویای عنصر نوازش باشد.
سوالات متداول:
1. ماساژ لمسی و نوازش چه تاثیری بر روی هوش کودکان دارد؟
هنگام تولد، همه اطلاعات و احساسات ما از طریق گسترده ترین عضو ما، یعنی پوست دریافت می‌شود. هنگامی که گرمی آغوش مادر و آهنگ موزون قلب او را با پوستمان دریافت میکنیم، یک جریان الکتریکی ایجاد می گردد. این جریان باعث به وجود آمدن واکنش های شیمیایی خاصی می‌شود که مغز ما را به فعالیت و رشد وا می دارد و حتی موجب ترشح هورمون هایی می شود که شادابی و احساس رضایت ایجاد می‌کند. این حالت را حتماً تجربه کرده اید.
2. چگونه کودک را نوازش کنیم تا به افزایش هوش او کمک کنیم؟
می توان از هر زمانی برای نوازش و ماساژ لمسی کودک استفاده نمود، والدین هر شب به هنگام خوابیدن،می‌توانند با یادآوری موفقیت‌های کودک برای او،کتاب یا قصه دلخواهش را بخوانند و همزمان پشت او را به آرامی نوازش کنند و گاهی دست ها،پاها،شانه و گردن کودک را مورد نوازش قرار دهند. در صورت نیاز به اطلاعات بیشتر می توانید مطلب ماساژ درمانی را در سایت ما مطالعه کنید.
عقب ماندگی ذهنی چیست؟ عقب ماندگی ذهنی رایج‌ترین ناتوانی رشدی است و حدود 7 درصد مشکل ذهنی کودکان و معلولیت ها را به خود اختصاص داده است. کودکان کم توان ذهنی نیاز مستمر به آموزش و توانبخشی داشته تا بتوانند از حداکثر توانایی های خود در استقلال فردی بدست آورند. مرکز توانبخشی عقب مانده ذهنی دکتر صابر در حیطه کودکان عقب مانده ذهنی و کم توان ذهنی به صورت تخصصی فعالیت می نمایند. روانشناسان مرکز روانشناسی دکتر صابر در حیطه تشخیص کم توانی ذهنی و ارائه خدمات آموزشی،همچنین ارجاع به بخش گفتاردرمانی و کاردرمانی در زمینه کودکان عقب مانده ذهنی کلینیک دکتر صابر مشغول می باشند.
ضریب هوشی فرد باید در چه دامنه ای باشد تا در حوزه مشکلات ذهنی قرار گیرد؟
ضریب یا بهره هوشی ( IQ ) چه به توانایی‌های ذهنی مانند استدلال کردن ،حل مسئله،یادگیری و… اشاره دارد باید زیر 70 یا حداکثر 75 باشد تا فرد جز دسته عقب ماندگی ذهنی قرار گیرد.
چه تفاوتی بین کم توان ذهنی و ناتوانی رشدی وجود دارد؟
گاهی اصطلاح عقب ماندگی ذهنی و ناتوانی رشدی به جای هم استفاده می‌شوند و هر دو اصطلاحی جامع برای دربرگرفتن اختلالاتی مانند اختلالات طیف اوتیسم،فلج مغزی،تاخیر رشد ای و سایر اختلالاتی است که در زمان رشد اتفاق می‌افتند.
سطوح عقب ماندگی ذهنی
سطح
دامنه ( IQ )
خفیف
52- 69
متوسط
36- 51
شدید
20 – 35
عمیق
19 یا کمتر
علل بروز عقب ماندگی ذهنی کودکان
پیش از تولد
کروموزومی
متابولیک
رشد مغز
تاثیر محیط
حین تولد
هیپوکسی
وزن کم
بیماری ها
پس از تولد
زیستی
جسمی
بدرفتاری اطرافیان
مثال هایی از عقب ماندگی ذهنی چیست؟
سندروم داون
سندروم ایکس شکننده
بعضی از کودکان طیف اوتیسم
رایج ترین انواع عقب ماندگی ذهنی به علت مشکلات کروموزومی:
سندروم داون: افرادی که این سندروم را دارند در ژنوتیپ خود سه نسخه طرز کروموزوم ۲۱ دارند.
سندروم ایکس شکننده: در این سندروم کروموزوم های ایکس دچار جهش کروموزومی می‌شوند.
توجه: مواردی مانند افزایش بیلی روبین خون و بیماری فنیل کتونوریا ( PKU ) جز موارد متابولیک قرار می گیرند.و همچنین نرسیدن اکسیژن در حین تولد یا هیپوکسی حتی به مدت بسیار کوتاهی می‌تواند باعث آسیب رسیدن بافتهای مغز نوزاد و عقب ماندگی ذهنی شود.
نمره آپگار:
در صورتی که نوزاد در هر کدام از گویه های ضربان قلب، تنفس، عضلات، بازتاب ها و رنگ بدن نمره ۲ کسب کند یعنی در مجموع نمره ۷ الی ۱۰ کند کاملا سالم است و نمرات زیر 7 یعنی نیاز به مراقبت دارد. و احتمال بروز کم توانی ذهنی نیز در کودک مشاهده می شود.
در زمان انتخاب برنامه ی تدریس به کودکان اوتیسم برای فرزندتان، باید به این نکته توجه داشته باشید که تعداد زیادی از این روش ها می تواند موثر باشند . البته به شرط آنکه شما و فرد اجرا کننده روش تدریس به کودکان اوتیسم، برنامه را با توجه به نیاز کودک تان اجرا کنید و معلمان نیز افرادی کارآزموده باشند که به درمان کودک اهمیت بدهند. این دو شرط دارای اهمیتی فوق العاده هستند. میزان کارایی و توان مربی اجرا کننده روش می تواند یکی از مهمترین شروط برای افزایش توانایی فرزندتان باشد. فرقی نمی کند که از میانبرنامه های نحوه تدریس به کودک اوتیسم موجود مانند ای، پی، ای، تیچ، دی، ای، آر. و یا برنامه هایی که پس از این ظاهر می شوند، کدام را برگزیده اید مربیان خوب و یا ضعیف در تمامی روش ها وجود دارند و در اغلب موارد روش ها در عمل با هم چندان تفاوتی ندارند. بنابراین، باید برنامه ای را برای درس خواندن کودکان اوتیسم برگزینید که با آن احساس راحتی بیشتری می کنید اما تأكيد اصلی را بر فردی بگذارید که قرار است با فرزندتان کار کند و میزان تسلط او بر برنامه را در نظر گیرید. مرکز اوتیسم دکتر صابر در ارائه خدمات آموزشی و تدوین روش های تدریس مناسب پیشرو می باشد. خدمات کاردرمانی اوتیسم و گفتاردرمانی اوتیسم نیز در مرکز درمان اوتیسم دکتر صابر ارائه می گردد.
درس خواندن کودکان اوتیسم
بر اساس شواهد موجود بهترین برنامه درمانی اوتیسم برای یادگیری یک مطلب تدریس آن است. طرح درس راهنمایی است که مربیان آموزشی برای تدریس خود تنظیم می کنند. در زمان تدریس به کودکان اوتیسم یک درس ساختاری شناختی از موضوع در ذهن مدرس شکل می گیرد و گام های تدریس و مباحث مربوط به موضوع هریک بخشی از این ساختار را شکل می دهند. این شیوه می تواند نوعی طرح درس ذهنی در نظر گرفته شود. شاید شنیده باشید که می گویند بعضی از اساتید و یا آموزگاران بدون نگارش طرح درس کلی، پس از اتمام هر دوره تدریس، مقاله کتاب و یا پژوهشی را نیز به اتمام می رسانند. چنین مربی و با استادی قطعا از روش تهیه طرح درس روزانه سود می جوید و در انتهای دوره با توجه به بازخوردهایی که در طی گام های آموزشی دیده و ثبت کرده است توانسته شواهد سودمندی گردآوری کند و با مقاله ای تدوین کند .
اغلب مربیان و آموزگاران در آغاز برنامه نگارش نحوه تدرس به کودکان اوتیسم (مخصوصا در ارتباط با افراد دارای نیازهای ویژه به دلیل انفرادی بودن آموزش) از این کار انتقاد می کنند و چندان با آن موافق نیستند. علت این امر زمان بر بودن این کار و نیاز مندی به دقت، توجه و تحلیل در مرحله تدوین برنامه تدریس به کودک اوتیسم است، اما داشتن طرح و نقشه راه برای آموزگاران و والدینی که اقدام به آموزش فرزندشان می کنند، ضروری است زیرا که دشواری و پیچیدگی کار آنان را بیشتر از هر زمان دیگری مشخص می کند.
یک آموزگار و با مربی در طی یک دوره تدریس به کودکان اوتیسم تصمیم گیری های بسیار متعدد و دشواری پیش رو دارد. تمامی این تصمیم گیری ها در طرح درس منعکس می شود و مربی یا آموزگار باید در مورد هر یک از آنها راهکارهای مناسب و قابل اجرایی ارائه کند. چارچوب ارائه شده در طرح درس در گروه افراد دارای نیازهای ویژه، به مربی و یا معلم نشان می دهد که کدام جنبه از تدریس را بر اساس توانایی و یا ناتوانی فرد باید مورد توجه قرار دهد و برجسته تر کند.
آیا می توان ادعا کرد که همه مربیان این چنین در فرایند تدریس به کودکان اوتیسم درگیر می شوند و بر کلیه جنبه های تصمیم گیری پیش رو بدون وجود یک چارچوب از پیش تعیین شده غلبه می کنند؟ اگر پاسخ منفی است چه شرایطی برای تسهیل در فرایند تصمیم گیری و کمک به تشکیل یک ساختار شناختی مناسب در فرد لازم است؟
نحوه تدریس به کودک اوتیسم
در فرایند پژوهش تنظیم یک برنامه و یا طرح از پیش تعیین شده ضروری است، این برنامه شامل مشخص کردن عنوان پژوهش، طرح سئوال های پژوهشی، تعیین ابزارهای لازم برای اندازه گیری، انجام مداخلات، ثبت نتایج و تحليل آنها است. کدام پژوهشگری است که بدون تعیین این مراحل و شرایط وارد عرصه پژوهش شده باشد و یافته های ماندگار و یا اثر گذار از خود به جای گذاشته باشد؟ اگر در غالب عرصه های هنری بداهه گویی و بداهه نوازی و سایر انواع بداهه ها به عنوان یک عنصر دارای ارزش فراوان مطرح هستند، در زمینه فعالیت های علمی داشتن طرح عینی و مشخص است که میزان ارزش آن فعالیت علمی را تعیین می کند. نظام آموزشی ایران، نظامی متمرکز است که اهداف آموزشی آن از قبل تعیین شده و به معلمین داده می شود و از آنان خواسته می شود که دانش آموزان را در نیل به این اهداف باری کنند. این موضوع باعث می شود که اهمیت تهیه طرح درس بیشتر از پیش برای معلمین و مربیان در نظام آموزشی ایران مشخص شود. اما والدین در این مسیر حق انتخاب بیشتری دارند و دست شان باز تر است.
روش تدریس به کودکان اوتیسم
طرح درس به شیوه کنونی توسط بنجامین بلوم شکل گرفت، وی دو پیش فرض اساسی و غالب نظام های آموزش و پرورش را زیر سئوال برد این دو پیش فرض عبارتند از :
۱. در یادگیری هم یادگیرندگان قوی وجود دارند و هم یادگیرندگان ضعیف
۲. در یادگیری هم یادگیرندگان سریع وجود دارند و هم یادگیرندگان کند و هر دوی این ویژگی ها از خصیصه های ذاتی فرد هستند
طرح درس از ابزارهای مناسب آموزشی است که در خدمت آموزش صحیح قرار می گیرد و یادگیری را تسهیل و تکلیف معلم و فرد را مشخص می کند.
روش های مختلفی برای تدریس به کودکان اوتیسم وجود دارد که در اینجا عمومی ترین شیوه آن مورد بررسی قرار خواهند گرفت. برای تهیه این شیوه از طرح درس گام هایی وجود دارند که یک به یک بیان می شوند :
تعيين هدف کلی
تعيين هدف رفتاری ( تحليل آموزشی)
گزینش محتوا، شیوه ها، و پیش بینی رسانه ها، وسایل و مواد آموزشی مناسب با اهداف
تعیین نوع ارزشیابی
تعیین اهداف کلی در درس خواندن کودکان اوتیسم:
معمولا این دسته از اهداف در نظام آموزش و پرورش ایران که به شیوه متمرکز اداره می شود از قبل تعیین شده و در اختیار معلم قرار داده می شوند. پیش از آغاز تدریس به کودک اوتیسم باید هدف از انجام یک مبحث درسی به طور کلی مشخص شود. این هدف معمولا براساس پیامدهای یادگیری مشخص می شود. یعنی انتظاری که از فرد یادگیرنده پس از اتمام تدریس وجود دارد. می توان گفت که عنوان هر فصل از کتاب درسی تا اندازه ای مشخص می کند که هدف از ارائه آن مطلب چیست، مثلا آشنایی با جانوران، آشنایی با خواص مواد و هدف آموزشی باید برای یادگیرندگان مشخص و معلوم باشد یعنی او باید بداند که چه مطلبی را برای چه هدفی خواهد آموخت. این جریان در مورد معلم نیز صادق است. هر چند این اهداف در عناوین دروس و با فصل ها به صورت تلویحی بیان شده اند اما چون توقعات معلم از فرد را مشخص می کند باید توسط معلم به عنوان راهنمای کلی شروع کار نوشته شوند.
این اهداف در قالب جمالات خبری نوشته می شوند و محدوده و ماهیت مطلب آموزشی را تا حدودی مشخص می کنند، ولی کارهایی را که معلم برای رسیدن به آن باید انجام دهد، و واکنش هایی را که انتظار می رود یادگیرندگان از خود نشان دهند، معین نمی کند.
مثال: آشنایی با محرک های حسی مانند نور و صدا
هرچند این هدف به معلم کمک می کند که نیت آموزش را بداند اما در انتخاب راهبرد و روش های آموزشی به وی کمکی نمی کند و حتی نحوه ارزشیابی از آموخته های فرد را به وی نمی گوید. و پس از تعیین هدف کلی، یکی از مهم ترین پرسش هایی که برای معلم مطرح می شود چگونگی کمک به فرد برای رسیدن به هدف است. به عبارت دیگر معلم باید فعالیت های خود را در کلاس درس مشخص کند و واکنش هایی را که انتظار دارد یادگیرندگان از خود نشان دهند، تعیین کند راهکارهایی برای تهیه اهداف کلی وجود دارند که عبارتند از:
الف – هر هدف بر اساس کاری که فرد در نهایت باید انجام دهد نوشته می شود
ب – هدف باید رفتار مورد انتظار را توضیح دهد
ج – هر هدف با یک فعل بیان می شود و یک بازده آموزش را در نظر دارد
د – كلمات باید به درستی انتخاب شوند و سعی شود از کمترین کلمات برای بیان هدف استفاده شود
چ – افعال معمولا غیررفتاری هستند
براساس محتوای آموزشی مربی به انتخاب روش تدریس میپردازد. روش تدریس به کودکان اوتیسم باید بر پایه توانایی های کودک و با استفاده از محرک های حسی مختلف طراحی گردد. روش های چند حسی در ادغام با روش های رفتاردرمانی بهترین روش برای آموزش به کودکان اوتیسم می باشد.
روش آموزشی در اوتیسم
درک فرهنگ اوتیسم و اثر آن بر روی رفتار و شیوه های یادگیری باعث می شود که تفاوت ها و شباهت های آنان با سایر افراد مشخص شود. به منظور شناسایی این تفاوت ها و مشابهت ها همکاری میان والدین و متخصصان از اولویت برخوردار است و باعث می شود که بیشترین میزان بهره مداخلات درمانی به افراد دارای اختلالات طیف اوتیسم برسد، آموزش مناسب به ارزیابی رشدی صحیح وابسته است .دلیل استفاده از این روش این است که بررسی های انجام شده بر روی نحوه ادراک افراد قرار گرفته در طیف اختلالات اوتیسم نشان می دهد که آنان محیط را به صورت قطعات مختلف و مجزا از هم درک می کنند. سازمان دهی رفتار حول زمینه های ویژه (مجموعه رفتارهای که در ارتباط با یک محرک یا شرایط خاص در افراد شکل می گیرد) برای آنان دشوار است و به دلیل وجود اختلالات حسی مدیریت محرک های حسی و جداسازی و طبقه بندی آنها برایشان دشوار است بنابراین واکنش های مناسب در برابر هریک از آنها برای شان اغلب غیر ممکن است. برای جبران این ناتوانی ها روش آموزشی در اوتیسم شیوه آموزش ساخت دار است که تأكیدی است بر :
سازماندهی محیط فیزیکی : شیوه ای از چیدمان که مبلمان و ابزارهای موجود در کلاس به گونه ای سازمان دهی شوند که معنی و با زمینه مشخصی را به محیط و فضای کلاس اضافه کند. این کار به دو دلیل انجام می شود نخست ایجاد موانع مشخص فیزیکی و بصری؛ مشخص کردن مسیرهایی که افراد را به مکان های مشخص شده انجام فعالیت هدایت می کند .
استفاده از برنامه های انفرادی : به منظور افزایش امکان پیش بینی محرک های محیطی برای فرد انجام می شود.
ارتقاء سطح مهارت های مستقل
تعديل و انطباق مواد و محتواهای آموزشی و شیوه هایی که بر اساس آنها اطلاعات به صورت بصری به فرد ارائه می شود .
نحوه آموزش ساخت دار نوعی برنامه آموزشی نیست، بلکه نوعی چار چوب است. چارچوبی برای تفکر درباره نیاز های کودکان دارای اوتیسم و راهنمایی که با استفاده از آن می توان هر برنامه آموزشی را برای اوتیسم در هر سطحی آموزش داد .
برای شروع برنامه حمایت های بصری موارد زیر را در نظر گیرید :
نخست به این سوال پاسخ دهید که حمایت های بصری قرار است چه نوع کمکی به فرد بکند؟ پاسخ می تواند موارد زیر باشد :
1-فراهم آوری امکان انتخاب
ارائه اطلاعات در مورد پیش بینی فعالیت های آینده و با محل قرار گیری و بافتن سایر افراد (کارگاه، کلاس درس، زمین بازی و …)
2-راهنمای انجام فعالیت و یا انتقال از محلی به محل دیگر
3-کمک به تکمیل یک کار که از مراحل مختلفی تشکیل شده است
پیش از آنکه وقت و انرژی خود را وقف انتخاب و استفاده از شیوه ای از حمایت بصری برای یک فرد کنید، با پستی در مورد اینکه کدام ویژگی این حمایت ها برای فرد مناسب است اطلاعاتی به دست آورید. اگر فرد جدید به گروه شما اضافه شده است و هنوز به خوبی وی را نمی شناسید باید زمانی را صرف این موضوع کنید که واکنش های وی را به تصاویر، اندازه، رنگ ها و شکل های مختلف مشاهده کنید. وقتی که فرد چگونگی استفاده از یک حمایت بصری خاص را یاد گرفت باید استفاده از یک محرک بصری را آغاز کنید و سپس به طور سازمان یافته تعداد روش های مناسب و مورد نظر خود را به سطح مورد نیاز برسانید. مثلا اگر از یک برنامه مربوط به جدول تصویری برای افزایش میزان استقلال در ضمن انجام بازی استفاده می کنید، اول از یک تصویر استفاده کنید. وقتی فرد یاد گرفت که به آن تصویر واکنش نشان دهد، یک تصویر دیگر اضافه کنید. هر گاه اطمینان حاصل کردید که فرد قادر است هر دو فعالیت را به طور مستقل انجام دهد، تصویر سوم را اضافه کنید و این کار را ادامه دهید تا زمانی که فرد قادر خواهد بود که تمامی فعالیت در نظر گرفته برای وی را متناسب با سن و سطح رشد خود به طور مستقل انجام دهد. برای در نظر گیری سطح رشد و سن فرد، گاه لازم است که فرد هم سن وی را که دارای رشد عادی است مشاهده کنید تا بدانید که قادر به انجام مستقل کدامین فعالیت ها است. در این صورت هدف در نظر گرفته شده شما به واقعیت نزدیک تر خواهد بود.
برنامه آموزشی برای کودکان اوتیسم
-ویژگی ها و محیط
محیط مدرسه باید انعکاسی از نیازهای یادگیری و حمایت های مورد نیاز برای انسجام اجتماعی افراد دارای اوتیسم باشد. فضاهای آموزشی باید سازمان داده شده و دارای ساخت مشخص باشند. سادگی محیط و مشخص بودن بخش های مختلف و دوری از محرک های محل و فضاهای شلوغ، نور، رنگ و صدا باید به عنوان عوامل مخل در نظر گرفته و کنترل شوند. این کار باعث می شود تا کودک بتواند بر روی فعالیت و یا بازی تمرکز کرده و آن را انجام دهد، در بخش حسی اطلاعات بیشتری در این زمینه آورده شده است و محيط آرامی برای آرامش و آسودگی و کنترل اضطراب کودک در نظر گرفته شود.
-برنامه های انفرادی
برنامه های انفرادی به کودک نشان می دهد که در طی روز در مدرسه چه اتفاقاتی روی خواهند داد. این برنامه های باید منطبق بر سطح توانایی های کودک باشد. اشياء و مواد مورد استفاده باید نشان دهنده کار و فعالیت و مراحل انجام آن باشد. در این برنامه ها می توان از کلمات و تصاویر و نمادها استفاده کرد. هدف این برنامه ها برای کودکان دارای اوتیسم نشان دادن برنامه فعالیت های روزانه با استفاده از نمادها است. این کار باعث کاهش اضطراب و افزایش سطح توان یادگیری کودک می شود. در بخش مربوط به برنامه های انفرادی این اطلاعات به شیوه مشخص تری و با استفاده از الگوهای عملی ارائه می شود.
-ارائه اطلاعات بصری
ارائه اطلاعات به شکل بصری می تواند بسیار مؤثر باشد. توجه به این امر نشانگر ضرورت وجود کامپیوتر در فضاهای آموزشی است. در بخش مربوط به تیچ و استفاده از حمایت های بصری این اطلاعات به شیوه مشخص تری و با استفاده از الگوهای عملی ارائه می شود.
-رفتارهای مناسب
این علامت ها باعث ارائه نمادهای قابل درکی از مفاهیم ذهنی می شود. برای آموزش مفهوم (نه) و (ایست) و سایر مفاهیم دشوار. البته این نمادهای کارایی جادویی ندارند باید آموزش داده شوند. آموزش با استفاده از برنامه های متحرک نیز یکی از روش های آموزشی است و استفاده از این روش باعث می شود که کودک در برنامه های گروهی نیز شرکت کرده و آموزش های لازم را ببیند.
-تعديل مواد آموزشی
مواد آموزش برای قابل کاربرد بودن با این گروه از کودکان باید تغییر یافته و تعدیل شوند. استفاده از علائق کودکان روش مناسبی برای آموزش و افزایش سطح یادگیری آنان است، اما برای رسیدن به این اهداف به ابزارهایی نیاز هست که تعدیل شده و مناسب سازی شده باشند. مثلا یک ماشین لگویی دارای ساخت برای فعالیتی که نیازمند مرتب کردن است. در این مطلب مثال های دیگری نیز وجود دارد. این فعالیت ها هم مورد علاقه کودک است و هم به وی کمک می کند تا با استفاده از فعالیت های بازی گونه تجارب شان را توسعه دهند (همان طور که می دانید کودکان دارای اوتیسم در این حیطه دچار مشکل هستند).
-ارتباط اجتماعی
به منظور برآوردن نیازهای مربوط به برقراری ارتباطات اجتماعی توصیه می شود که کاربرد زبان به پایین ترین سطح خود برسد و هم زمان آموزش های لازم نیز به کودک ارائه شود. استفاده از این‌روش به کودک کمک می کند تا تمرکز کند. کودک را تشویق کنید تا بتواند در کنار یک بزرگسال بازی کند این بزرگسال می تواند بازی را پیش ببرد و کودک را به تداوم برقراری ارتباط تشویق کند. زمانی که کودک آمادگی لازم را کسب کند باید بتواند همراه با یک فرد هم سن فعالیتی معمول و آشنای دارای ساخت را انجام دهد.
سوالات متداول:
1-چطور می‌توان به کودک اوتیسم مفاهیم انتزاعی (مثل زمان، احساسات) را آموزش داد؟
با استفاده از ابزارهای بصری (مثل ساعت تصویری، چهره‌های احساسی)، داستان‌های اجتماعی و تمرین‌های عملی.
2-چگونه می‌توان انگیزه یادگیری را در کودکان اوتیسم افزایش داد؟
با تشویق فوری (مثل جایزه کوچک)، استفاده از علایق خاص کودک (مثل استفاده از اسباب‌بازی مورد علاقه در آموزش) و کوتاه کردن زمان جلسات آموزشی.
