پدیده ادراک فرآیندی است که باعث می‌شود انسان به مفاهیم اشیاء و روابط رویدادها پی ببرد. علاوه بر اطلاعات حسی عوامل دیگری چون تجربیات گذشته، تفکر و دانش فرد نیز می‌توانند ادراک را تحت تأثیر قرار دهند. از دیدگاه زیست‌شناختی، ادراک از طریق پردازش در نهایت در مغز ایجاد می‌شود و منجر به تجارب ادراکی می‌گردد. کاردرمانی ادراکی کودکان بخشی از کاردمانی ذهنی است که در مرکز توانبخشی دکتر صابر انجام می شود. کاردرمانی ذهنی در منزل شامل بهبود مشکلات ادراکی، پردازش اطلاعات، حافظه و توجه می باشد. کاردرمانی ذهنی در خانه موجب تسهیل مهارت های کودکان می گردد.
جهت تماس با کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی جناب آقای دکتر صابر (کلینیک توانبخشی پایا در پاسداران ، کلینیک توانبخشی غرب تهران در سعادت آباد) باشماره 09029123536 تماس حاصل فرمایید.
اطلاعات حسی از طریق گیرنده‌های مختلف که خود تحت تأثیر محرک‌های محیطی متفاوتی هستند به سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) انتقال می‌یابند، طی فرآیندهایی سازماندهی شده که نتیجة آن آگاهی یافتن و شناخت اشیاء، محیط، اشخاص و جهان هستی است.
تعریف ادراک در کاردرمانی ذهنی
در توانبخشی ذهنی معانی و مفاهیم مختلفی از ادراک وجود دارد، بنابراین بیان یک تعریف جامع از آن مشکل به نظر می‌رسد.
برخی از تعاریف ادراک
- ادراک یعنی مجموعه فرآیندهای آگاهی یافتن از اطلاعات حسی و تفسیر آنها.
- ادراک عبارت است از پردازش و معنا بخشیدن به اطلاعات حسی ناشی از گیرنده‌های حسی.
- ادراک به معنای شناخت اطلاعات حسی است یا فرآیندی که از طریق آن بدون اینکه به اطلاعات حسی نیاز باشد مغز به عمل شناختی و مفهوم‌سازی می‌پردازد.
انواع اطلاعات حسی
پیام‌های حسی مختلف که از راه گیرنده‌های حسی به سیستم عصبی مرکزی انتقال می‌یابند شامل
- اطلاعات بینایی که نقش بسیار مهمی در ادراک و شناخت دارند
- اطلاعا شنوایی
- اطلاعات لمسی، حرارتی و درد
- اطلاعات حس عمقی از عضلات، مفاصل، فاشیا و رباط‌ها
- اطلاعات حس تعادل از گوش داخلی اطلاعات چشایی و بویایی
نظریه‌های ادراکی در کاردرمانی ذهنی
در کاردرمانی دو نظریه برای توضیح و تبیین ادراک مطرح است
- نظریه‌های صعودی
- نظریه‌های نزولی
نظریه‌های صعودی ادراک در کاردرمانی ادراکی کودک
در نظریه‌های صعودی ادراک، شروع آن از پایین بوده و این نظریه‌ها به اطلاعات حسی خام اهمیت می‌دهند. سپس فرآیندهای عالی ذهن منجر به شناخت و بازشناسی یا تعیین چیستی اشیاء و امور محیطی می‌گردند. بنابراین دیدگاه صعودی ادراک یا ادراک مستقیم رویکردی محرک‌محور بوده که ادراک را وابسته به درون داده‌های حسی می‌داند.
نظریه‌های نزولی ادراک در کاردرمانی ذهنی
نظریه‌های نزولی ادراک از بالا شروع می‌شوند که ادراک را ناشی از دانش فرد، تجربه‌های گذشته، انتظارات و توجه می‌دانند. دیدگاه نزولی یا ادراک هوشمند رویردی است که ادراک را تنها ناشی از اطلاعات حسی خام نمی‌داند بلکه به فرآیندهای عالی چون دانش، اطلاعات قبلی و یادگیری نیز اهمیت می‌دهند.
به نظر می‌رسد که هرکدام از این رویکردها به بخشی از واقعیت در ارتباط با ادراک اشاره می‌کنند. بنابراین فرآیندهای صعودی و نزولی در تعامل با یکدیگر بوده و مکمل هم هستند.
کاردرمانی ادراکی در کودکان
برخی از عواملی که در ادراک مؤثر هستند عبارت‌اند از:
- میزان هوشیاری
- توجه
- سن
- جنسیت
- انگیزش
- وضعیت هیجانی
- نگرش‌ها، باورها و انتظارات
- موضوع مورد ادراک
- حافظه
- زبان
- زنتیک
- محرومیت حسی
- دانش فرد
- تفکر
- تجربه‌های گذشته
- بیماری‌های مزمن، درد و…
- تنبیه و پاداش و اثرات آن
- نوع تربیت در محیط خانواده و اجتماع
- عوامل فرهنگی
- شناخت اجتماعی
- آمادگی‌های ذهنی
- حساسیت گیرنده‌های حسی و مسیرهای عصبی
- فرد ادراک‌کننده، ویژگی‌های شخصیتی و علایق شخصی
اختلالات ادراکی
اختلال ادراکی عبارت است از اشکال در معنا، تشخیص و مفهوم اطلاعات حسی ناشی از محرکات حسی. اختلال ادراک حسی ممکن است بدون محرک حسی خارجی نیز رخ دهد که به آن توهم گفته می‌شود. به عنوان مثال، توهم شنوایی در بیمارانی که دچار اسکیزوفرنی می‌گردند شایع است.
انواع اختلالات ادراکی
به‌طورکلی برخی از موارد اختلالات ادراکی عبارت‌اند از:
- خطای حسی
- ادراک‌پریشی
- توهم
- اندام فانتوم
خطای حسی
به تفسیر نادرست محرک‌های حسی واقعی خارجی، خطای حسی گفته می‌شود.
انواع خطای حسی
دو نوع خطای حسی وجود دارد:
- خطای حسی در افراد طبیعی (به عنوان مثال در زمان تماشای فیلم سینما)
- خطای حسی در بیماران روانی (مانند خطای حسی عاطفی)
خطای حسی در افراد طبیعی
به هنگام تماشای فیلم سینما، تصاویر با سرعت زیادی جانشین یکدیگر می‌شوند و باعث ایجاد حس حرکت اشخاص فیلم در بیننده می‌گردند. به این پدیده یا حرکت ظاهری که توسط ورتهایمر مطرح شد پدیدة فای یا ادراک حرکت در غیاب حرکت واقعی گفته می‌شود.
نمونة دیگر خطای حسی که در افراد سالم دیده می‌شود خطای مولر – لایر است. در خطای حسی مولر – لایر، دو پاره‌خط با طول یکسان به گونه‌ای به نظر می‌رسند که طول یکی از دیگری بیشتر است
خطای حسی در بیماران روانی
سه نوع خطای حسی اصلی که در بیماران روانی مشاهده می‌شود شامل موارد زیر است:
- خطای حسی عاطفی که تحت تأثیر هیجان و ترس ایجاد می‌شود. در این حالت فرد ممکن است بعضی از تصاویر محیط را به گونه‌ای غیرطبیعی درک کند.
- خطای حسی تصویری که به جای تصویر واقعی یک تصویر خیالی نمایان می‌شود.
- خطای حسی کلامی که با درک نادرست و اشتباهی بیمار از کلام دیگران مشخص می‌گردد.
ادراک‌پریشی
ادراک‌پریشی یا آگنوزیا عبارت است از ناتوانی در درک تأثرات حسی که اشیاء، صداها، اشخاص و… از طریق آن شناخته می‌شوند. در ادراک‌پریشی یک اختلال در تشخیص و بازشناسی اطلاعات حسی که به سیستم عصبی مرکزی انتقال می‌یابند وجود دارد. بنابراین این افراد در دریافت و انتقال اطلاعات حسی مشکل ندارند. معمولاً ادراک‌پریشی ناشی از ضایعات مغزی در نیمکره‌های مخ بوده که اغلب باعث آسیب در نواحی گیجگاهی (تمپورال) و آهیانه‌ای (پاریتال) می‌گردند.
کاردرمانی ذهنی در منزل و مشکلات ادراکی
ادراک‌پریشی منجر به اختلال در تفسیر و بازشناسی اطلاعات حسی مختلف همانند اطلاعات بینایی، شنوایی، لامسه و… می‌گردد.
به‌طورکلی سه نوع اصلی ادراک‌پریشی وجود دارد:
- ادراک‌پریشی دیداری
- ادراک‌پریشی شنیداری
- ادراک‌پریشی لمسی یا حسی – بدنی
از میان انواع ادراک‌پریشی که در بالا اشاره گردید ادراک‌پریشی دیداری نسبت به بقیه شایع‌تر است.
مواردی از ادراک‌پریشی
- ادراک‌پریشی چهره‌ای: ناتوانی د شناخت یا بازشناسی چهره‌های انسان
- ادراک‌پریشی همزمان: ناتوانی در دیدن بیش از یک شیء در هر زمان در میدان دید
- ادراک‌پریشی فضایی: اختلال در بازشناسی مسیرهای روزمره
- ادراک‌پریشی دریافتی: ناتوانی در تمایز اشکال از طریق بینایی و اختلال در کپی کردن آنها. در این نوع از ادراک پریشی اختلال در یکپارچه‌سازی قسمت‌های یک تصویر به صورت یک کل قابل فهم وجود دارد.
- کورنگی: اختلال دید رنگ یا نقص در درک رنگ
- الکسیای خالص یا الکسیای آگنوزیک: اختلال در خواندن بدون اشکال در بیان و درک کلمات. در این موارد معمولاً افراد قادر به نوشتن هستند.
- ادراک‌پریشی ارتباطی یا تداعی: عبارت است از ناتوانی در یادآوری یا بازشناسی اطلاعات یک شیء به طریق دیداری با حفظ توانایی یادآوری همان شیء در صورت لمس. در این نوع از ادراک‌پریشی، فرد قادر به کپی کردن تصاویر است.
- ادراک‌پریشی حرکتی: این نوع از ادراک‌پریشی به معنای ناتوانی در درک حرکت است. اختلالات خالص ادراک حرکت بسیار نادر است.
- ادراک‌پریشی آوایی: ناتوانی شخص در بازشناسی صداهای مشخص یا آشنا. این افراد کلمات در حال صحبت را درک می‌کنند و همچنین صداهای محیطی یا صداهای ایجاد شده توسط اشیاء را تشخیص می‌دهند.
- آستریوگنوزیس: اختلال در بازشناسی اشیاء از طریق لمس بدون دیدن یا ناتوانی در تعیین هویت شیء به هنگام لمس آن.
- ادراک‌پریشی بدنی: ناتوانی در تشخیص قسمت یا بخش‌هایی از بدن خود، جهت بدن یا عدم توانایی در درک ارتباط قسمت‌های مختلف بدن.
- ادراک‌پریشی کلامی شنیداری یا کری واژگانی خالص: عبارت است از ناتوانی در تکرار و درک کلمات شنیده شده. کری واژگانی خالص از آفازی متفاوت است. این افراد قادر به نوشتن و خواندن بوده و توانایی تشخیص صداها در آنها حفظ می‌شود.
توهم
توهم عبارت است از ادراک حسی بدون اینکه محرک خارجی واقعی وجود داشته باشد
برخی از موارد توهم شامل:
- توهم شنوایی
- توهم بینایی
- توهم لمسی
- توهم قبل از خواب
- توهم بویایی
- توهم چشایی
- توهم لی‌لی‌پوتی یا کوچک دیدن شیء توهمی