کودکان بیش‌فعال معمولاً با مشکلاتی در زمینه توجه، کنترل رفتار و مدیریت انرژی روبه‌رو هستند. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که حضور طولانی در کلاس، گوش دادن به آموزش‌های سنتی یا انجام تکالیف یکنواخت برایشان سخت و خسته‌کننده باشد. در نتیجه، روش‌های معمول آموزشی که بیشتر بر سکون، تکرار و یادگیری فردی تأکید دارند، نمی‌توانند پاسخگوی نیازهای خاص این کودکان باشند. برای این گروه از دانش‌آموزان، یادگیری باید در قالب فعالیت‌های جذاب، پویا و تعاملی طراحی شود تا بتوانند توانایی‌های خود را بهتر نشان دهند.
نقش بازی در یادگیری کودکان پیش‌فعال
بازی برای کودکان بیش‌فعال تنها وسیله‌ای برای سرگرمی نیست؛ بلکه ابزاری آموزشی و درمانی است که تأثیر مستقیمی بر رشد ذهنی، اجتماعی و هیجانی آن‌ها دارد. فعالیت‌های بازی‌محور می‌توانند توانایی تمرکز را افزایش دهند و به کودک کمک کنند وظایف آموزشی را با پشتکار بیشتری دنبال کند.
از سوی دیگر، بازی‌های گروهی به آن‌ها فرصت می‌دهند مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی خود را تقویت کنند؛ مثل رعایت نوبت، همکاری با دیگران و مدیریت تعامل در جمع. این نوع تجربیات، آمادگی کودک را برای حضور مؤثرتر در محیط‌های آموزشی و اجتماعی بالا می‌برد.
همچنین، بازی راهی برای تخلیه انرژی مازاد و کاهش تنش‌های رفتاری است. بسیاری از کودکان بیش‌فعال به دلیل نداشتن فرصت کافی برای تخلیه انرژی، دچار پرخاشگری یا اضطراب می‌شوند. فعالیت‌های حرکتی و بازی‌های هدفمند می‌توانند این انرژی را به مسیر مثبت هدایت کرده و تعادل هیجانی کودک را افزایش دهند.
در کنار این، بازی‌های فکری و خلاقانه ذهن کودک را به چالش می‌کشند و او را به کشف راه‌حل‌های تازه ترغیب می‌کنند. این فرآیند علاوه بر تقویت مهارت حل مسئله، باعث رشد خلاقیت و بهبود عملکرد تحصیلی نیز می‌شود.
تکنیک‌های بازی محور برای تقویت یادگیری و تمرکز
یکی از مؤثرترین روش‌ها برای افزایش یادگیری کودکان پیش‌فعال، استفاده از تکنیک‌های آموزشی مبتنی بر بازی است. این روش‌ها نه تنها یادگیری را جذاب و تعاملی می‌کنند، بلکه توانایی تمرکز و مهارت‌های شناختی کودکان را در فرآیند یادگیری بهبود می‌بخشند. بازی‌های هدفمند می‌توانند اطلاعات را به شکل عملی و قابل فهم به کودک منتقل کنند و یادگیری را پایدارتر سازند. در ادامه به چند دسته از این بازی‌ها و کاربرد آن‌ها در یادگیری پرداخته‌ایم:
بازی‌های حافظه و پازل‌ها
بازی‌های حافظه و پازل‌ها ابزارهایی مؤثر برای تمرین تمرکز و تقویت فرآیندهای شناختی مرتبط با یادگیری هستند. استفاده از کارت‌های حافظه، تصاویر تطبیقی و جورچین‌ها به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های استدلال، حل مسئله و تفکر منطقی خود را هنگام یادگیری مطالب جدید تقویت کنند. انجام این بازی‌ها به کودک امکان می‌دهد تا اطلاعات را بهتر پردازش کرده و یادگیری فعال و تعاملی را تجربه کند. همچنین، تکمیل موفقیت‌آمیز پازل‌ها یا تطبیق صحیح تصاویر، انگیزه کودک برای ادامه یادگیری و کنجکاوی بیشتر را افزایش می‌دهد.
بازی‌های ترتیبی و دسته‌بندی
بازی‌هایی که نیاز به ترتیب‌دهی و دسته‌بندی دارند، مانند چیدن اشکال، رنگ‌ها یا اعداد به ترتیب درست، مرتب کردن کارت‌ها یا قطعات لگو، به کودک کمک می‌کنند تا توانایی سازماندهی ذهنی و تمرکز بر جزئیات را در فرآیند یادگیری تقویت کند. این بازی‌ها ذهن کودک را به سمت یادگیری ساختاریافته هدایت می‌کنند و باعث می‌شوند که او مراحل مختلف یک مفهوم یا فرایند آموزشی را به ترتیب منطقی دنبال کند. انجام مکرر این فعالیت‌ها باعث می‌شود که کودک در درس‌ها، تکالیف و مهارت‌های تحصیلی تمرکز بیشتری داشته باشد و یادگیری عمیق‌تری تجربه کند.
بازی‌های پاسخ سریع
بازی‌های پاسخ سریع، مانند فلش‌کارت‌ها، سوال و جواب کوتاه و بازی‌های زمان‌دار، به کودک کمک می‌کنند تا توانایی پردازش اطلاعات و تصمیم‌گیری سریع را در موقعیت‌های آموزشی تمرین کند. این نوع بازی‌ها برای کودکان پیش‌فعال بسیار مناسب هستند، زیرا تمرکز لحظه‌ای و واکنش سریع ذهنی را تقویت می‌کنند. استفاده از این بازی‌ها در آموزش مفاهیم ریاضی، زبان، علوم یا سایر درس‌ها، باعث می‌شود که کودک فعالانه یاد بگیرد، اطلاعات را بهتر به خاطر بسپارد و مشکلات حافظه در کودکان بیش‌فعال کاهش یابد و مهارت‌های ذهنی خود در محیط یادگیری تقویت شود.
بازی‌ها و فعالیت‌های حرکتی برای تقویت یادگیری
کودکان پیش‌فعال معمولاً دارای انرژی زیاد و فعالیت ذهنی و جسمی بالا هستند. استفاده از فعالیت‌های حرکتی و بازی‌های جسمانی می‌تواند به شکل مستقیم یادگیری را تقویت کند، زیرا این فعالیت‌ها نه تنها انرژی کودک را به شیوه‌ای مثبت هدایت می‌کنند، بلکه تمرکز، هماهنگی حرکتی و توانایی پردازش اطلاعات او را نیز افزایش می‌دهند.
مسابقه‌های کوتاه و هدفمند
مسابقه‌های کوتاه و هدفمند در کلاس یا خانه، مانند دویدن بین ایستگاه‌های آموزشی یا حل سریع معماهای تعاملی، به کودک کمک می‌کند تمرکز خود را در حین یادگیری حفظ کند و اطلاعات را با فعالیت بدنی تلفیق نماید. این ترکیب بازی و یادگیری، موجب یادگیری فعال و تجربه‌ای ملموس از مفاهیم آموزشی می‌شود.
بازی‌های تعادلی
فعالیت‌هایی مانند حرکت روی خط، پرش از حلقه‌ها یا عبور از مسیرهای تعادلی، هماهنگی بین دست و چشم و تعادل بدن را تقویت می‌کنند. بهبود این مهارت‌ها موجب می‌شود که کودک توانایی تمرکز روی وظایف ذهنی و درسی را نیز افزایش دهد، زیرا کنترل بهتر حرکات بدن با تمرکز ذهنی ارتباط مستقیم دارد.
یوگا و تمرین‌های تنفسی
تمرین‌های ساده یوگا و تکنیک‌های تنفسی می‌توانند آرام‌سازی و تمرکز ذهنی را در کودکان پیش‌فعال افزایش دهند. هنگامی که ذهن و بدن کودک در حالت تعادل و آرامش نسبی قرار می‌گیرد، یادگیری مطالب جدید، حفظ اطلاعات و حل مسائل آموزشی راحت‌تر و مؤثرتر می‌شود.
بازی‌های گروهی
فعالیت‌های گروهی مانند طناب‌کشی، فوتبال کوچک یا بازی‌های تعاملی دیگر، علاوه بر تقویت مهارت‌های اجتماعی، توانایی یادگیری از طریق همکاری و مشارکت گروهی را نیز افزایش می‌دهند. کودکان در این بازی‌ها یاد می‌گیرند چگونه اطلاعات و استراتژی‌ها را با دیگران به اشتراک بگذارند، برنامه‌ریزی کنند و تصمیم‌های سریع بگیرند، که این مهارت‌ها به یادگیری تحصیلی و حل مسئله کمک می‌کند.
نکات کاربردی برای والدین و معلمان
قبل از اجرا، هدف آموزشی را با کودک مطرح کنید کودکان پیش‌فعال معمولاً اگر بدانند چرا کاری را انجام می‌دهند و چه نتیجه‌ای خواهد داشت، تمرکز بیشتری نشان می‌دهند. بنابراین قبل از شروع بازی، به زبان ساده توضیح دهید: «ما این بازی را انجام می‌دهیم تا جمع و تفریق را بهتر یاد بگیری» یا «این پازل کمک می‌کند داستانی که خواندی را بهتر به خاطر بسپری». این شفاف‌سازی باعث می‌شود کودک بازی را به‌عنوان یک بخش مهم از یادگیری درک کند، نه فقط سرگرمی.
از بازی‌هایی استفاده کنید که قابلیت گزارش‌گیری دارند برخی از اپلیکیشن‌ها و بازی‌های آموزشی گزارشی از عملکرد کودک ارائه می‌دهند، مثل زمان صرف‌شده، درصد پاسخ‌های درست یا سطحی که کودک به آن رسیده است. این داده‌ها به والدین و معلمان کمک می‌کنند روند پیشرفت را بررسی کنند و بدانند کجا باید تمرکز بیشتری گذاشته شود. در بازی‌های غیر دیجیتال هم می‌توان از چک‌لیست یا جدول ساده استفاده کرد تا روند پیشرفت ثبت شود.
جلسات را کوتاه نگه دارید و پیوسته به فعالیت‌های غیرصفحه‌ای متصل کنید ذهن کودکان پیش‌فعال زود خسته یا منحرف می‌شود. بهتر است زمان بازی‌های آموزشی کوتاه (۱۰ تا ۱۵ دقیقه) باشد و سپس به یک فعالیت غیر دیجیتال یا حرکتی وصل شود، مثل کشیدن نقاشی مرتبط با موضوع، نوشتن چند کلمه روی کاغذ یا یک تمرین حرکتی. این ترکیب باعث می‌شود یادگیری عمیق‌تر و پایدارتر باشد.
بازی را به یک ابزار یادگیری مکمل تبدیل کنید نه تنها تفریح
بازی باید نقش ابزار آموزشی را ایفا کند و در رفع مشکلات کودکان پیش فعال در مدرسه مؤثر باشد، نه صرفاً یک جایگزین سرگرمی. یعنی هر بازی باید با محتوای درسی یا مهارت مورد نظر پیوند داشته باشد. مثلاً یک بازی ریاضی باید به تمرین مهارت‌های عددی کمک کند یا یک بازی زبان باید دایره لغات را گسترش دهد. این نگاه باعث می‌شود زمان بازی ارزش آموزشی واقعی پیدا کند و به کودکان پیش‌فعال کمک کند تا در مدرسه بهتر تمرکز کنند و عملکرد تحصیلی خود را بهبود دهند.
هر موفقیت کوچک را جشن بگیرید و بازخورد مثبت بدهید کودکان پیش‌فعال به بازخورد فوری و مثبت واکنش بهتری نشان می‌دهند. حتی اگر پیشرفت کوچک باشد، مثل پاسخ درست به یک سؤال یا تکمیل یک مرحله از بازی، باید تحسین شوند. بازخورد می‌تواند کلامی («آفرین که این مرحله رو عالی انجام دادی!»)، غیرکلامی (یک لبخند یا کف زدن) یا حتی یک امتیاز کوچک در جدول پاداش باشد. این کار باعث افزایش انگیزه، اعتماد به نفس و تمایل کودک به ادامه یادگیری می‌شود.
نتیجه گیری
تکنیک‌های آموزشی مبتنی بر بازی و سرگرمی ابزاری مؤثر برای افزایش یادگیری، مهارت‌های اجتماعی و کنترل رفتارهای تکانشی کودکان پیش‌فعال است. این روش‌ها به کودک کمک می‌کنند تا انرژی خود را به شکل مثبت هدایت کند، تمرکز و انگیزه یادگیری خود را افزایش دهد و در محیط‌های آموزشی و اجتماعی موفق‌تر عمل کند. با اجرای هوشمندانه بازی‌ها و فعالیت‌های سرگرم‌کننده، والدین و معلمان می‌توانند مسیر رشد تحصیلی و اجتماعی کودکان بیش‌فعال را هموارتر کنند و تجربه یادگیری را برای آن‌ها لذت‌بخش نمایند.
سوالات متداول:
1- چه سنی برای شروع بازی‌های آموزشی مناسب‌تر است؟
بازی‌های آموزشی را می‌توان از سنین ۳ تا ۴ سالگی آغاز کرد، اما سطح و نوع بازی باید متناسب با سن کودک باشد. در کودکان پیش‌فعال شروع زودتر بسیار کمک‌کننده است، چون هم انرژی‌شان تخلیه می‌شود و هم مهارت تمرکز و یادگیری تقویت می‌گردد.
2- آیا استفاده از بازی در یادگیری تأثیر بلند مدت دارد؟
بله، استفاده از بازی در یادگیری اثرات بلندمدت دارد؛ زیرا باعث تقویت تمرکز، افزایش انگیزه، رشد مهارت‌های اجتماعی و تثبیت مفاهیم آموزشی در حافظه کودک می‌شود. در کودکان پیش‌فعال این روش به ایجاد عادات یادگیری پایدار و سازنده کمک می‌کند.
اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه تنها یک نوع رفتار پرانرژی و بی‌قراری نیست؛ بلکه شکل‌ها و ویژگی‌های مختلفی دارد که هر کودک می‌تواند به گونه‌ای متفاوت آن‌ها را نشان دهد. شناخت انواع بیش‌فعالی به والدین، مربیان و متخصصان کمک می‌کند تا رفتارهای کودک را بهتر درک کنند و راهکارهای مدیریتی و درمانی مناسب‌تری ارائه دهند. برخی کودکان بیش‌فعال، انرژی خود را به شکل بی‌قراری فیزیکی نشان می‌دهند، برخی دیگر مشکل اصلی‌شان عدم تمرکز و توجه طولانی است و برخی ترکیبی از هر دو حالت را تجربه می‌کنند. درک این تفاوت‌ها، گام نخست برای مدیریت مؤثر علائم و حمایت از رشد سالم کودک محسوب می‌شود.
اختلال بیش‌فعالی به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود: نوع بیش‌فعالی تکانشگری، نوع کم‌توجه و نوع ترکیبی.در این مقاله به بررسی هر یک از این انواع می‌پردازیم و راهکارهای متناسب با هر نوع را ارائه می‌کنیم تا والدین، مربیان و متخصصان بتوانند به بهبود رفتارها، کنترل هیجانات و رشد اجتماعی و تحصیلی کودکان بیش‌فعال کمک کنند.
بیش‌فعالی تکانشگری (Hyperactive-Impulsive)
نوع پیش فعالی تکانشگری با تحرک زیاد و سطح بالای انرژی کودکان مشخص می‌شود. این کودکان معمولاً قادر نیستند برای مدت طولانی در یک مکان ثابت بمانند و اغلب رفتارهای پرجنب‌وجوش و غیرقابل‌کنترل از خود نشان می‌دهند. بی‌قراری مداوم، انجام کارها بدون فکر قبلی، قطع کردن صحبت دیگران و دشواری در رعایت نوبت از ویژگی‌های اصلی این نوع بیش‌فعالی است. نیاز دائمی به حرکت نیز سبب می‌شود آرام شدن برایشان بسیار سخت باشد.
رفتارهای این کودکان در خانه و مدرسه جلوه‌های متفاوتی دارد. در محیط خانه ممکن است هنگام انجام تکالیف یا صرف غذا مدام حرکت کنند، والدین را هنگام صحبت قطع نمایند یا بازی‌های پرصدا و پرتحرک انجام دهند. اما مشکلات کودکان بیش‌فعال در مدرسه معمولاً شدیدتر بروز می‌کند؛ به‌طور مثال آن‌ها بارها از صندلی خود بلند می‌شوند، بدون اجازه در کلاس صحبت می‌کنند، پاسخ‌ها را عجولانه می‌دهند و در رعایت قوانین گروهی یا نوبت دچار مشکل هستند. این رفتارها می‌تواند بر یادگیری، روابط اجتماعی و نظم کلاس تأثیر منفی بگذارد و نیازمند مدیریت هدفمند و پیوسته است.
مهم‌ترین ویژگی‌های بیش‌فعالی تکانشگری
1.بی‌قراری شدید کودک دائماً در حال حرکت است و حتی هنگام نیاز به تمرکز یا آرامش، دست‌ها و پاهایش بی‌وقفه تکان می‌خورند. این بی‌قراری می‌تواند به شکل جابه‌جایی مکرر، ضربه زدن با دست یا پا و حرکات مداوم در کلاس یا خانه دیده شود.
2.تکانشی بودن رفتارهای آنی و بدون فکر قبلی مانند قطع کردن صحبت دیگران یا پاسخ دادن شتاب‌زده از نشانه‌های بارز این کودکان است. این ویژگی گاهی خطرات جسمی یا مشکلات اجتماعی ایجاد می‌کند و کنترل آن برای والدین و معلمان دشوار است.
3.ضعف در کنترل خود رعایت نوبت، پیروی از دستورالعمل‌ها و انجام فعالیت‌های نیازمند صبر برای این کودکان سخت است. همین موضوع می‌تواند باعث ایجاد تنش در روابطشان با همسالان و بزرگ‌ترها شود.
4.تحرک بیش از اندازه حتی در موقعیت‌هایی که به آرامش نیاز است، مانند کلاس درس یا هنگام تماشای فیلم، کودک نمی‌تواند بی‌حرکت بماند و مدام در حال حرکت است. این وضعیت بر تمرکز و یادگیری او اثر منفی می‌گذارد.
5.نیاز مداوم به فعالیت این کودکان همواره به دنبال حرکت‌اند و به سختی می‌توانند در شرایطی که نیاز به سکون دارد آرام بگیرند. اگر فرصت‌های مناسب برای فعالیت بدنی فراهم نشود، انرژی زیاد آن‌ها به‌طور نامناسب در محیط خانه یا مدرسه تخلیه خواهد شد.
راهکار های پیش فعالی تکانشگری
کودکان با بیش‌فعالی فیزیکی معمولاً انرژی زیادی دارند، بی‌قرار هستند و رفتارهای تکانشی از خود نشان می‌دهند. برای مدیریت این وضعیت، لازم است فرصت‌هایی برای تخلیه سالم انرژی فراهم شود. ورزش، بازی‌های پرتحرک و فعالیت‌های بدنی منظم به آن‌ها کمک می‌کند آرام‌تر شوند. تقسیم کارها به مراحل کوتاه‌تر باعث می‌شود تمرکز بیشتری داشته باشند و زود خسته نشوند. همچنین وجود قوانین واضح و قابل پیش‌بینی در خانه و مدرسه ضروری است تا کودک بداند در هر موقعیت چه انتظاری از او وجود دارد. استفاده از تشویق و پاداش فوری برای رفتارهای آرام و همکاری، نقش مهمی در تقویت رفتارهای مطلوب دارد. علاوه بر این، محیطی ساختاریافته با برنامه روزانه مشخص می‌تواند باعث کاهش رفتارهای تکانشی شود.
بیش‌فعالی از نوع کم‌توجهی (Inattentive)
این نوع بیش‌فعالی با بی‌قراری شدید و جنب‌وجوش مداوم همراه نیست، اما مشکل اصلی در توانایی تمرکز، حفظ توجه برای مدت طولانی و سازماندهی فعالیت‌ها است. کودکان مبتلا به این نوع، اغلب ذهنشان به راحتی از موضوع اصلی منحرف می‌شود و در انجام کارهایی که نیاز به دقت و تمرکز دارد، با دشواری مواجه می‌شوند. آن‌ها ممکن است اطلاعات مهم را از دست بدهند، مراحل انجام یک فعالیت را فراموش کنند یا در مدیریت زمان و اولویت‌بندی وظایف ناتوان باشند.
اگرچه این کودکان معمولاً ظاهر آرام و ساکتی دارند و پرتحرکی شدید نشان نمی‌دهند، اما در واقع ذهنشان مرتب درگیر افکار مختلف است و کنترل توجه برایشان سخت است. این ویژگی باعث می‌شود که حتی در کارهایی که توانایی انجام آن‌ها را دارند، بازدهی کمتر و احتمال خطاهای بی‌دقتی بیشتر باشد. همچنین، ضعف در سازماندهی و مدیریت فعالیت‌ها می‌تواند منجر به پراکندگی و بی‌نظمی در روند انجام کارها شود، به گونه‌ای که تلاش‌ها و مهارت‌های کودک به‌طور کامل خود را نشان ندهد
ویژگی‌های اصلی بیش‌فعالی از نوع کم توجهی
1.مشکل در تمرکز کودک به سختی می‌تواند توجه خود را برای مدت طولانی روی یک فعالیت نگه دارد. هنگام مطالعه یا گوش دادن به درس، خیلی زود حواسش پرت می‌شود و به محرک‌های اطراف واکنش نشان می‌دهد.
2.فراموشکاری مداوم فراموش کردن انجام تکالیف، جا گذاشتن وسایل درسی یا ناتوانی در یادآوری دستورالعمل‌ها از ویژگی‌های بارز این کودکان است. این مسئله باعث سردرگمی و اختلال در روند تحصیلی آن‌ها می‌شود.
3.دشواری در دنبال کردن دستورالعمل‌ها این کودکان اغلب نمی‌توانند مراحل یک کار را به ترتیب انجام دهند. مثلاً ممکن است بخشی از تکلیف را انجام دهند و بخش دیگر را فراموش کنند یا به‌طور ناقص تحویل دهند.
4.ضعف در سازماندهی مرتب نگه داشتن وسایل، برنامه‌ریزی برای انجام تکالیف یا مدیریت زمان برایشان بسیار دشوار است. این بی‌نظمی باعث می‌شود کارهایشان ناقص یا با تأخیر انجام شود.
5.اشتباهات ناشی از بی‌دقتی حتی زمانی که توانایی علمی دارند، به دلیل عجله یا ناتوانی در تمرکز روی جزئیات، اشتباهات ساده‌ای در تکالیف و آزمون‌ها مرتکب می‌شوند.
راهکارهای بیش‌فعالی از نوع کم توجهی
کودکان با نوع کم توجهی، بیش از آن‌که پرتحرک باشند، در تمرکز و سازماندهی کارهای خود دچار مشکل‌اند. آن‌ها به محیطی آرام و بدون عوامل مزاحم نیاز دارند تا بتوانند بهتر توجه کنند. داشتن برنامه روزانه یا چک‌لیست وظایف، به یادآوری و نظم آن‌ها کمک زیادی می‌کند. تقسیم تکالیف به بخش‌های کوچک‌تر همراه با زمان‌های کوتاه استراحت، باعث می‌شود توان بیشتری برای ادامه فعالیت داشته باشند. همچنین مرور و تکرار دستورالعمل‌ها توسط والدین و معلم کمک می‌کند کودک آن‌ها را فراموش نکند. استفاده از ابزارهای کمکی مانند دفتر برنامه‌ریزی، برچسب‌های رنگی و تقویم آموزشی نیز می‌تواند سازماندهی کارها را ساده‌تر کند. تمرین‌هایی برای تقویت دقت و توجه به جزئیات، مثل بازی‌های تمرکزی یا پیدا کردن تفاوت‌ها در تصاویر، به افزایش توانایی‌های شناختی این کودکان کمک خواهد کرد.
پیش فعالی ترکیبی (Combined Type)
بیش‌فعالی از نوع ترکیبی زمانی دیده می‌شود که کودک هم ویژگی‌های مربوط به کم‌توجهی و هم نشانه‌های تکانشگری را با هم نشان دهد. به همین دلیل، این گروه از کودکان معمولاً شدت بیشتری از مشکلات را نسبت به دو نوع دیگر تجربه می‌کنند. آن‌ها از یک سو با بی‌قراری، پرتحرکی و رفتارهای عجولانه روبه‌رو هستند و از سوی دیگر در تمرکز، سازماندهی فعالیت‌ها و دنبال کردن دستورالعمل‌ها ضعف دارند. این هم‌زمانی علائم سبب می‌شود مدیریت رفتار و آموزش آن‌ها برای والدین و معلمان دشوارتر از سایر کودکان بیش‌فعال باشد.
کودکان با این نوع بیش‌فعالی به سختی می‌توانند برای مدت طولانی آرام بنشینند، در موقعیت‌های مختلف دچار حواس‌پرتی می‌شوند و اغلب کارهایشان را نیمه‌تمام رها می‌کنند. در عین حال ممکن است بدون فکر قبلی پاسخ بدهند، صحبت دیگران را قطع کنند یا بارها از جای خود بلند شوند. همین ترکیب نشانه‌ها نه‌تنها بر عملکرد تحصیلی آن‌ها اثر منفی می‌گذارد، بلکه روابط اجتماعی‌شان را نیز با چالش مواجه می‌کند.به همین دلیل، شناسایی زودهنگام این نوع بیش‌فعالی و استفاده از روش‌های ترکیبی برای مدیریت آن اهمیت ویژه‌ای دارد.
ویژگی های اصلی پیش فعالی ترکیبی
1. بی‌قراری و تکانشگری کودکانی با بیش‌فعالی ترکیبی به‌سختی می‌توانند آرام بمانند. آن‌ها مدام در حال حرکت‌اند، روی صندلی جابه‌جا می‌شوند یا بدون دلیل از جای خود بلند می‌شوند. علاوه بر این، در تصمیم‌گیری عجول هستند؛ پاسخ‌ها را پیش از فکر کردن بیان می‌کنند و صحبت دیگران را قطع می‌کنند. رعایت نوبت، صبر در صف یا پیروی از قوانین بازی‌های گروهی برایشان دشوار است. همین رفتارها می‌تواند هم در کلاس درس و هم در روابط اجتماعی باعث تنش و بی‌نظمی شود.
2.ضعف در تمرکز این کودکان در نگه‌داشتن توجه برای مدت طولانی مشکل دارند. هنگام تدریس، خیلی سریع حواسشان به محرک‌های اطراف پرت می‌شود و در انجام تکالیف نمی‌توانند تا پایان بر فعالیت باقی بمانند. حتی اگر موضوع برایشان جذاب باشد، ذهنشان مرتب به سمت محرک‌های دیگر کشیده می‌شود. این مسئله باعث می‌شود یادگیری آن‌ها سطحی باشد و در امتحانات عملکرد ضعیف‌تری نشان دهند.
3. فراموشکاری و بی‌نظمی گم کردن وسایل درسی، جا گذاشتن کتاب یا مداد، فراموش کردن انجام تکالیف و حتی فراموشی وعده‌های کوچک روزمره (مثل پیام والدین به معلم) از ویژگی‌های رایج آن‌هاست. همچنین مدیریت زمان و سازماندهی فعالیت‌ها برایشان دشوار است؛ اغلب تکالیف را نیمه‌کاره رها می‌کنند یا نمی‌دانند از کجا شروع کنند. این بی‌نظمی باعث می‌شود عملکردشان در مدرسه و خانه آشفته به نظر برسد.
4.اشتباهات ناشی از بی‌دقتی حتی زمانی که کودک توانایی علمی کافی دارد، به دلیل عجله و ناتوانی در تمرکز روی جزئیات، خطاهای ساده‌ای مرتکب می‌شود. مثلاً در ریاضی علامت‌ها را اشتباه می‌گذارد یا در دیکته کلمات ساده را غلط می‌نویسد. این اشتباهات بی‌دقتی به مرور باعث افت تحصیلی و کاهش اعتمادبه‌نفس کودک می‌شود، چون نتیجه تلاش واقعی او در کارنامه دیده نمی‌شود.
5.مشکل در روابط اجتماعی به علت رفتارهای تکانشی و صبر کم، تعامل با همسالان یا بزرگ‌ترها برایشان دشوار است. ممکن است بدون رعایت نوبت وارد صحبت دیگران شوند، در بازی‌ها قوانین را زیر پا بگذارند یا با هیجان بیش از حد باعث آزار دوستانشان شوند. همین رفتارها باعث می‌شود گاهی از سوی همسالان طرد شوند یا در محیط مدرسه دچار تنش و درگیری شوند. این مشکلات اجتماعی، علاوه بر کاهش عزت‌نفس، می‌تواند احساس انزوا و ناکامی را در کودک تقویت کند.
راهکارهای بیش‌فعالی ترکیبی
کودکان با نوع ترکیبی هم مشکلات بی‌قراری و تکانشگری دارند و هم از ضعف تمرکز و سازماندهی رنج می‌برند. بنابراین، مدیریت این نوع نیازمند ترکیبی از راهکارهای دو گروه قبلی است. فعالیت بدنی منظم در کنار تمرین‌های توجه و برنامه‌ریزی به آن‌ها کمک می‌کند تا هم انرژی خود را تخلیه کنند و هم توانایی تمرکز بیشتری داشته باشند. داشتن روال ثابت روزانه مانند زمان مشخص برای خواب، بازی و مطالعه، امنیت روانی ایجاد می‌کند و به کودک نظم می‌دهد. استفاده از روش‌های بصری مثل نمودار پاداش یا پوستر قوانین، به کودک کمک می‌کند وظایف خود را بهتر درک کند. همچنین تعیین زمان‌های کوتاه برای تمرکز (مثلاً ۱۰ دقیقه کار و چند دقیقه استراحت) باعث می‌شود کودک انگیزه بیشتری برای ادامه فعالیت‌ها داشته باشد. در نهایت، همکاری مداوم والدین و معلمان برای پیگیری قوانین و روش‌های یکسان بسیار مهم است. علاوه بر این، آموزش مهارت‌های کنترل هیجان و مدیریت خشم از طریق بازی، قصه یا نقش‌آفرینی می‌تواند به بهبود روابط اجتماعی و کاهش رفتارهای تکانشی کمک کند.
نتیجه گیری
شناخت دقیق نوع بیش‌فعالی هر کودک، پایه‌ای اساسی برای مدیریت مؤثر علائم و بهبود عملکرد تحصیلی، رفتاری و اجتماعی او است. هر نوع بیش‌فعالی الگوها و نیازهای رفتاری متفاوتی دارد و درک این تفاوت‌ها به والدین، معلمان و متخصصان کمک می‌کند تا برنامه‌های حمایتی هدفمند و اثربخش طراحی کنند.
همچنین، هر کودک ویژگی‌ها و شدت علائم خاص خود را دارد و بنابراین راهکارهای یکسان برای همه مناسب نیستند. بهترین نتایج زمانی حاصل می‌شود که برنامه حمایتی، آموزشی و رفتاری شخصی‌سازی شده باشد و با نیازهای فردی کودک هماهنگ شود. توجه به تفاوت‌های شخصی، فراهم کردن محیط حمایتی و به‌کارگیری روش‌های ترکیبی در آموزش، رفتاردرمانی و درمان پیش‌فعالی می‌تواند به کودک کمک کند توانایی‌های خود را به حداکثر برساند و با چالش‌های تحصیلی، رفتاری و اجتماعی بهتر مقابله کند.
سوالات متداول
1-آیا بیش‌فعالی ترکیبی همیشه شدیدتر از دو نوع دیگر است؟
بیش‌فعالی ترکیبی معمولاً چالش‌های بیشتری دارد چون هم مشکلات کم‌توجهی و هم پرتحرکی را با هم دارد، اما شدت واقعی علائم به ویژگی‌های فردی و شرایط محیطی کودک بستگی دارد.
2-نشانه‌های پرتحرکی در بیش‌فعالی تکانشگری چه زمانی بیشتر بروز می‌کنند؟ نشانه‌های پرتحرکی در بیش‌فعالی فیزیکی معمولاً در موقعیت‌هایی که کودک باید آرام بماند یا تمرکز کند، مانند کلاس درس، هنگام تکالیف یا انتظار در صف، بیشتر بروز می‌کند. همچنین وقتی کودک خسته، هیجان‌زده یا تحریک‌پذیر است، این رفتارها شدت بیشتری می‌یابد.
