یکی از انواع اختلالات یادگیری، اختلال ریاضی می باشد. این اختلال موجب مشکلاتی در حل مسئله، درک روابط فضایی و مشکلات درک توالی ها و.. می گردد. برای یادگیری ریاضیات اصول کلی مشخصی وجود دارد که رهنمود‌هایی برای آموزش مؤثر آن در اختیار ما قرار میدهد. مرکز کاردرمانی و گفتاردرمانی اختلال یادگیری دکتر صابر در زمینه درمان اختلالات یادگیری با استفاده از تجهیزات پیشرفته مرکز و اصول پایه اموزش ریاضی به صورت تخصصی فعالیت دارند. اصولی که در اینجا بحث می‌شود عبارت است از: ایجاد مفاهیم پیش عددی (مهارت آمادگی برای یادگیری ریاضیات)، تدریس از مرحله‌ی عینی تا مرحله‌ی انتزاعی، فراهم‌آوردن فرصت‌ها و زمان‌هایی برای تمرین، تعمیم مفاهیم و مهارتهای آموخته‌شده کارکردن متناسب با نقاط قوت و ضعف دانش‌آموز، ساختن زیربنایی محکم برای مهارت‌ها و مفاهیم ریاضی، طراحی برنامه‌ای متعادل برای ریاضیات و استفاده از رایانه.
جهت تماس با کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی جناب آقای دکتر صابر (کلینیک توانبخشی پایا در پاسداران ، کلینیک توانبخشی غرب تهران در سعادت آباد) باشماره 09029123536 تماس حاصل فرمایید.
درمان اختلال یادگیری ریاضیات
قبل از شروع کار لازم است آموخته‌‌های عددی قبلی دانش‌آموز بررسی و اطمینان حاصل شود که دانش‌آموز آماده‌ی یادگیری مطالبی است که قرار است تدریس شود. سرمایه‌گذاری و صرف وقت و نیرو برای ایجاد پایههای قوی ریاضیات میتواند از بیشتر مشکلاتی که بعد‌ها هنگام یادگیری فرایند‌های پیشرفتهتر و انتزاعی‌تر ریاضی ممکن است دانش‌آموز با آن‌ها مواجه شود جلوگیری کند. مفاهیم پیش‌عددی پایه‌ای زیر مفاهیمی اساسی است که یادگیری آن ضروری است و چنانچه این کار انجام نگرفته باشد باید به تدریس آن همت گماشت:
- همانندسازی (مفهوم «یکسان» بودن و گروه‌بندی اشیا)،
- تشخیص گروههای اشیا (تشخیص گروهی سه‌تایی بدون شمارش تک‌تک آن‌ها)،
- شمارش (جفت‌کردن اعداد با اشیا)،
- نام بردن عددی که بعد از عددی مفروض میآید (توانایی گفتن این‌که به طور مثال ۸ بعد از ۷ میآید)،
- نوشتن اعداد از ۰ تا ۱۰ (رعایت توالی صحیح، فائق آمدن بر وارونه نویسی و تحریف)،
- اندازه‌گیری و جفتقکردن (تخمین، اندازه‌گیری اشیا، تناظر یک‌به‌یک)،
- ارزش‌های متوالی (مرتب کردن اشیا بر اساس تفاوت‌های کمی)،
- ارتباط اجزا با کل و اجزا با یکدیگر (کسب تجربه با موادی که خود دانش‌آموز میتواند برای کشف ارتباط‌های عددی تصحیح کند)،
- عملیات (انجام دادن اعمال عددی بدون دخالت اشیای عینی)،
- نظام دهگان (یادگیری نظام عددی و به کار بردن نظامی از علائم و نشانه‌‌ها برای نشان‌دادن مبنای ده و بالاتر از ده)
نکاتی درباره درمان اختلال یادگیری
آموزش مفاهیم عینی به انتزاعی
هنگامی که تدریس از مفاهیم عینی به مفاهیم انتزاعی سوق پیدا می‌کند دانش‌آموزان مفاهیم ریاضی را بهتر درک می‌کنند. معلم باید سه مرحلۀ آموزشی را طراحی نماید: عینی، تصویری و انتزاعی (میلر، ۱۹۹۶؛ هریس و دیگران، ۱۹۹۵).
در مرحله‌ی آموزش عینی دانش‌آموز از اشیای واقعی برای یادگیری مهارت استفاده می‌کند. دانش‌آموز میتواند مثلاً ۲ مکعب و ۳ مکعب را ببیند، آن‌ها را در دست بگیرد و حرکت دهد تا یاد بگیرد که آن‌ها روی هم 5 مکعب می‌شوند.
در مرحله‌ی تصویری، تصویر جایگزین شیء واقعی می‌شود. در مثال زیر دایره‌‌های روی کاغذ تمرین نمایندۀ اشیا هستند:
+= ۵
در مرحله‌ی انتزاعی اعداد به جای نماد‌های تصویری می‌‌نشینند:
۲ + ۳ = ۵
فراهم کردن فرصت‌هایی برای تمرین و مرور
دانش‌آموزان برای کسب مهارت و تسلط بر مفاهیم ریاضی نیاز به فرصت‌‌های زیاد و متعددی برای مرور و تمرین دارند تا بتوانند از این مفاهیم تا حد امکان به صورت خودکار استفاده کنند. راههای زیادی برای حل این تمرین‌ها وجود دارد و معلم باید تا حد امکان روش خود را با این هدف هماهنگ کند. از ورقه‌‌های تمرین، کارت‌های براق، انواع بازی‌‌ها، شیوه‌‌های رفتاری (مانند پاداش در برابر کار) و تمرین‌های رایانه‌ای (برنامههای نرم‌افزاری ویژه‌ای که بلافاصله پسخوراند میدهد) میتوان استفاده کرد.
آموزش تعمیم‌دهی آموخته‌‌ها به موقعیت‌های جدید
دانش‌آموزان باید بیاموزند که مهارتهای آموخته‌شده را به موقعیت‌های دیگر تعمیم دهند. به طور مثال میتوان با صورت مسئله‌‌های زیادی که معلم یا دانش‌آموزان طرح می‌کنند به تمرین پرداخت و سپس صورت مسئله‌‌ها را تغییر داد. هدف به دست آوردن مهارت تشخیص و به کارگیری اعمال محاسبه‌ای در موقعیت‌های جدید و گوناگون است.
تدریس اصطلاحات ریاضی
اصطلاحات و مفاهیم درس ریاضی برای دانش‌آموز مفاهیمی‌‌جدید است و باید آموخته شود. ممکن است دانش‌آموز عملیات را بلد باشد اما لغت دقیق به کارگیری عملیات را نداند جدول ۵.۱۴ واژگان اعمال ریاضیات پایه را نشان میدهد.
توجه به نقاط قوت و ضعف دانش‌آموزان
معلم‌‌ها باید علاوه بر توانایی‌ها و ناتوانی‌های دانش‌آموزان سطح دانش ریاضی و اعمالی را که دانش‌آموز میتواند انجام دهد، بدانند. چگونه حیطه‌‌های ناتوانی دانش‌آموز بر یادگیری ریاضی او تأثیر می‌گذارد؟ در این حالت دانش‌آموز به انجام دادن کدام تکالیف دیگر متوسل می‌شود؟ برای اطمینان از پایههای دانش دانش‌آموز از مفاهیم عددی، تا چه حد باید به عقب برگشت؟ چه فنون، رویکرد‌ها و موادی در این مورد امیدبخش به نظر می‌رسد (جانسون،1987؛ بلی و تورنتون،۱۹۸۹)؟ چند پیشنهاد خاص در اینجا نقل می‌شود:
- باید تعیین شود که آیا دانش‌آموز ساختار اعداد و عملیات محاسبه‌ای را درک می‌کند یا نه. آیا دانش‌آموز معنی اعدادی را که گفته می‌شود می‌فهمد؟ آیا دانش‌آموز از عهده‌ی خواندن و نوشتن اعداد بر میآید؟ آیا دانش‌آموز عملیات محاسبه‌ای پایه را میتواند انجام دهد؟ در صورتی که دو عدد به دانش‌آموز داده شود، آیا میتواند بگوید که کدام بزرگ‌تر و کدام کوچک‌تر است؟
- لازم است مهارتهای دانش‌آموز در جهتیابی فضایی مشخص شود. آیا دانش‌آموز قادر است چپ و راست را تشخیص دهد یا این‌که علائمی از نشناختن جهتیابی فضایی نشان میدهد؟
- تواناییهای کلامی دانش‌آموز تا چه حد در حل مسائل ریاضی او دخیل است؟ آیا میزان توانایی او در درک زبان (زبان درکی) و استفاده از آن (زبان بیانی) بر یادگیری ریاضیات تأثیر می‌گذارد؟
- آیا داشتن ضعف در زمینه‌ی خواندن بر یادگیری ریاضیات تأثیر می‌گذارد؟ آیا دانش‌آموز میتواند اعداد را بخواند؟ آیا دانش‌آموز قادر است کلمات دستورالعمل‌ها و صورت مسئله‌‌ها را بخواند؟
- آیا دانش‌آموز مشکلاتی در زمینه‌ی توجه یا به خاطر سپاری دارد که بر یادگیری ریاضیات تأثیر گذارد؟ آیا دانش‌آموز در یادآوری اعمال ریاضیات با مشکلی مواجه است؟
ایجاد زیربنایی محکم از مفاهیم و مهارتهای ریاضی
تدريس ضعيف حتی ممکن است مشکلات موجود دانش‌آموز را در زمینه‌ی ریاضی بیشتر کند. ریاضیات باید به روشی تدریس شود که پایههای مفاهیم ریاضی را محکم‌تر و تثبیت کند تا همواره در دسترس دانش‌آموز باشد. بریتر (۱۹۶۸) برای کمک به تشکیل بنیان‌هایی محکم از تفکرات ریاضی در دانش‌آموزان رهنمود‌های زیر را پیشنهاد می‌کند:
- در آموزش ریاضیات باید بیشتر بر پاسخ به سؤالات تأكید شود و نه صرفاً برای انجام‌دادن تكاليف.
- مسائل بهتر است از راههای گوناگون حل شود تا مطالب آموخته‌شده به انواع مختلفی از کاربرد‌ها و تجربه‌‌ها تعمیم داده شود.
- شروع آموزش ریاضیات باید به صورت منسجم و منطقی صورت گیرد و نه با عناوین و ترفند‌های بی‌ربط.
- آموزش باید جامع باشد تا دانش‌آموزان بتوانند به تمرین‌های لازم دست یابند. برخی از برنامههای ریاضی زمان بسیار کمی به تمرین اختصاص میدهند.
- برنامه‌ی ریاضیات باید به گونه‌ای تدریس شود که دانش‌آموزان نسبت به تواناییهای ریاضی خود اعتماد به نفس پیدا کنند. بسیاری از بزرگسالان هنگام مواجهه با مسئله‌ای ریاضی حالت تدافعی به خود می‌گیرند، زیرا که اعتماد به نفس خود را در جریان آموزش‌های اولیه ریاضیات از دست داده‌اند.
تدارک برنامه‌ای متعادل برای کودکان اختلال ریاضیات
آموزش ریاضیات باید متعادل باشد و از سه عنصر: مفاهیم، مهارت‌ها و حل مسئله به نسبتی مناسب تشکیل شده باشد. هر سۀ این مؤلفه‌‌ها برای یادگیری ریاضیات ضروری است (بلی و تورنتون، ۱۹۸۹).
مفاهیم. مفاهیم به درک و فهم اولیه اشاره دارد. دانش‌آموز زمانی مفاهیم را در می‌‌یابد که قادر به طبقهبندی یا گروه‌بندی اشیا باشد یا بتواند عنوانی را برای گروهی ذکر نماید. یک مثال در این مورد تشخیص اشیای گرد در یک گروه و به کار بردن نام دایره برای اشیای آن گروه است. مثال دیگر برای مفهوم، صورت‌بندی اصول یا قواعد است. برای توصیف این مطلب میتوان گفت که وقتی دانش‌آموز یاد میگیرد که حاصل ضرب عددی در ۱۰ برابر با همان عدد است به همراه یک صفر در سمت راست آن، مفهومی‌‌در ذهن او شکل میگیرد.
مهارت‌ها. مفاهیم به درک و فهم اولیه اشاره می‌کند و مهارت‌ها به آن‌چه فرد انجام میدهد. فرایند‌های انجام دادن اعمال عددی – عملیات پایۀ جمع، تفریق، ضرب و تقسیم- مثال‌هایی از مهارتهای ریاضی است.
هر مهارتی ممکن است خوب یا نه چندان خوب، سریع یا کند، آسان یا با دشواری‌های فراوان انجام گیرد. مهارت‌ها مرحله به مرحله رشد می‌یابند و از طریق فعالیتهای آموزشی تقویت می‌شوند.
حل مسئله. مفاهیم و مهارتهای ریاضیات برای حل مسئله به کار گرفته می‌شود. معمولاً به کارگیری شامل انتخاب و استفاده از برخی از ترکیبات مفاهیم یا مهارت‌ها به شکلی متفاوت یا جدید است. مثال این مورد مسئلۀ اندازه‌گیری سطح یک تخته است. برای حل این مسئله مفاهیم مربوط به مستطیل و اضلاع موازی به علاوه‌ی مهارتهای اندازه‌گیری، ضرب و جمع به کار گرفته می‌شود. برای تدریس حل مسئله در ریاضیات معلم باید به دانش‌آموز کمک کند تا موقعیت‌های مشابه را تعیین نماید – یعنی راجع به موقعیت‌های مشابه با مسئله فکر کند و سپس با به‌کارگیری همان مفاهیم و مهارت‌ها در هر دو موقعیت از این شباهت‌‌ها استفاده کند.
فعالیت‌هایی برای تدریس ریاضیات
فعالیتهای آموزشی این بخش نیز به سه گروه تقسیم می‌شود: مفاهیم، مهارت‌ها و حل مسئله.
تدریس مفاهیم ریاضی
طبقهبندی و گروه‌بندی
- بازی‌های مربوط به طبقهبندی. اشیایی در اختیار دانش‌آموزان بگذارید که فقط یکی از ویژگی‌های آن‌ها، مثلاً رنگ یا جنس، متفاوت باشد. سپس از آن‌ها بخواهید که این اشیا را در دو گروه طبقهبندی کنند. به طور مثال چنانچه اختلاف اشیا در رنگ آن‌ها باشد از دانش‌آموزان بخواهید که قرمز‌ها را در یک گروه و آبی‌ها را در گروه دیگر قرار دهند. در مرحله‌‌های پیشرفتهتر پیچیدگی طبقهبندی و خصوصیات افزایش می‌‌یابد و از دانش‌آموزان خواسته می‌شود که مثلاً اشیای منقول و غیرمنقول را در دو گروه طبقهبندی کنند. نوع دیگر استفاده از اشیایی است که چندین خصوصیت مشترک دارند، مانند شکل، رنگ و اندازه میتوان بریده‌‌هایی به شکل‌های مثلث، دایره و مربع در سه رنگ (آبی، زرد و قرمز) و دو اندازه (کوچک و بزرگ) در اختیار کودکان قرار داد و از دانش‌آموزان خواست که آن‌ها را یک بار بر مبنای شکل و سپس بر مبنای رنگ مرتب کنند. همچنین میتوان از کودکان خواست که راه سومی برای مرتب کردن آن‌ها بیابند.
- جورکردن و طبقهبندی کردن. اولین قدم برای آموزش مفاهیم عددی توانایی متمرکزشدن بر یک شیء خاص و تشخیص آن است. از دانش‌آموزان بخواهید میان مجموعهای از اشیا شیء خاصی را پیدا کنند. به طور مثال دانش‌آموز میتواند در جعبهای پر از مهره یا مکعب‌های رنگی به دنبال مهره یا مکعب قرمز بگردد. یا بین انواع مختلفی از دانه‌‌های سخت پوست بادام‌ها را جدا کند. یا چنگال‌ها را از جعبهی ظروف نقرهای، دکمه‌‌های بیضی را از جعبه دکمه‌ها، دایره‌‌ها را در جعبهی اشکال مقوایی و قطعات مربع شکل را از ظرف پر از پیچ و مهره جدا کند.
- تشخیص گروههای اشیا. بازی‌های دومینو، کارت‌های بازی، اجسام، سطوح نمدی، سطوح مغناطیسی، کارت‌های رنگی و کتاب‌های تمرین ریاضی وسایلی عالی برای تقویت مفهوم گروه گروه محسوب می‌شوند.
- مهر عددی. میتوان از یک مُهر و جامهری استفاده کرد (پاک‌کن ته مداد برای این کار بسیار مناسب است). دانش‌آموز به کمک آن میتواند با جورکردن نقاط مجموعهای از اعداد بسازد. دو دانش‌آموز می‌توانند بازی مشهور (جنگ) را با یک دست کارت استاندارد و یک دست کارت ساخته شده به وسیله‌ی نقاط مُهر شده انجام دهند. اولین بازیکنی که کارت‌های جور را تشخیص دهد و بگوید میتواند آن‌ها را ببرد.
ردیف کردن
- ترتیب ردیف‌ها و ارتباط‌های آن‌ها. وقتی مفهوم ترتیب را درس می‌دهید می‌توانید از دانش‌آموز بخواهید عددی را که بعد از ۶ یا قبل از ۵ یا بین ۲ و ۴ میآید بگوید.
همچنین میتوان از دانش‌آموز خواست که اولین، آخرین یا سومین شیء ردیف شده را نشان دهد. کمیت‌های اندازه‌گیری شدۀ دیگر را نیز میتوان برای ابعاد دیگری چون اندازه، وزن، شدت، رنگ، حجم و شدت صدا مرتب کرد.
- محور‌های اعداد. محور اعداد عبارت از زنجیرهای از اعداد است که خط مستقیمی را تشکیل و به دانش‌آموز اجازه میدهد مستقیماً محاسبه را لمس کند. خطوط عددی و مکعب‌های عددی به دانش‌آموزان در فهم نماد‌ها و ارتباط‌های آن‌ها با یکدیگر کمک می‌کند.
0 0 0 0 0 0 0
6 5 4 3 2 1 0
- بازی‌های الگودار. از دانش‌آموز بخواهید که با انتخاب شيء بعدی از ردیفی که آغاز کرده‌اید الگو‌ها را کشف کند. به طور مثال در یک الگوی قرمز، سفید، قرمز، سفید دانش‌آموز باید شیء قرمز را بعد از سفید در ردیف قرار دهد. با پیشرفت تمرین‌ها پیچیدگی الگو‌ها نیز افزایش می‌‌یابد.
- ارتباط بین مفهوم اندازه و طول. از دانش‌آموز بخواهید که اشیایی در اندازه‌‌های گوناگون را با هم مقایسه کند و مفاهیم کوچک‌تر، بزرگ‌تر، بلندتر و کوتاه‌تر را به کار بگیرد. گیره‌‌های کاغذ و پیچ جمع‌اوری کنید. از دانش‌آموز بخواهید که آن‌ها را به ترتیب اندازه مرتب کند و سپس با تخمین این‌که آیا شیئی مشخص داخل یک فضای معین جا میگیرد یا نه، اندازه آن را حدس بزند.
تناظر یک به یک: جفت کردن
تناظر یک به یک ارتباطی است که در آن عنصری از یک مجموعه با یک و فقط یک عنصر از مجموعۀ دوم جفت است. جفت کردن دانش پایه‌ای خوبی برای شمارش ایجاد می‌کند. طراحی فعالیت‌هایی برای جفت کردن یا ردیف کردن یک شیء با شیء دیگر مفید است. از دانش‌آموزان بخواهید که ردیف گیره‌‌های روی تخته‌ی گیره را با جفت کردن گیره‌‌های نامنظم مرتب نمایند یا میزی بچینند و داخل هر بشقاب یک بیسکویت بگذارند. یا مواردی طراحی کنید که در آن بتوان به هر فرد یک شیء اختصاص داد.
شمارش
- فعالیتهای حرکتی برای شمارش. برخی از دانش‌آموزان یاد می‌گیرند به طور شفاهی بشمارند اما این مفهوم را که هر عدد با شیئی متناظر است درک نمی‌کنند. چنین دانش‌آموزانی را میتوان با ایجاد پاسخ‌های حرکتی قوی و تماسی در هنگام شمارش کمک کرد. ممکن است مشاهدۀ محرک‌های بینایی و اشاره به اشیا کافی نباشد. زیرا چنین دانش‌آموزانی به طور نامرتب شمارش می‌کنند، اشیا را نادیده می‌گیرند یا دو عدد را به یک شیء اختصاص میدهند. فعالیتهای حرکتی برای کمک به بناکردن اصول شمارش عبارت است از: قرار دادن می‌خی چوبی داخل یک سوراخ، گیره زدن به لباس‌های روی طناب، انداختن مهره‌‌ها روی لوله‌ی پیپ پاک کن، سه بار دست‌زدن، چهار بار پریدن و دو بار ضربه‌زدن روی میز. از دانش‌آموزان بخواهید که با چشمان بسته به تعداد ضربات طبل گوش دهند و بدین وسیله با کمک کیفیت‌های شنوایی، شمارش بینایی را تقویت نمایید. دانش‌آموزان می‌توانند علامتی برای هر صدا بگذارند و سپس علامت‌ها را بشمارند.
- شمارش فنجان‌ها. از مجموعهای از ظروف مانند فنجان استفاده کنید و به هر کدام عددی اختصاص دهید از دانش‌آموزان بخواهید که هر کدام از ظرف‌ها را با تعداد معینی از اقلامی چون تشتک بطری، ژتون، دکمه، پیچ و واشر پر کنند.
تشخيص اعداد
- تشخیص دیداری اعداد. دانش‌آموزان باید یاد بگیرند که هم اعداد نوشته شده (۳ و ۷ و8) و هم کلماتی را که بیانگر این اعداد (سه ،هفت، هشت) است تشخیص دهند. آن‌ها همچنین باید یاد بگیرند که اشکال نوشته شده و نماد‌های محاوره‌ای را یکی بدانند. اگر دانش‌آموزی عدد نوشته شده را با عدد دیگری اشتباه میگیرد میتوان از علامت‌‌های رنگی برای تشخیص نماد‌ها کمک گرفت. میتوان مثلاً بالای عدد ۳ را سبز و پایین آن را قرمز کرد. فعالیت دیگر این است که از دانش‌آموز بخواهید عدد صحیح را با مجموعه معینی از اشیا جور کند؛ از نماد‌های نمدی مقوایی یا کاغذ سبماده‌ای و نیز گروههای اشیا نیز میتوان استفاده کرد.
- پوستر محوطه‌ی پارکینگ. پوستری از محوطه‌ی پارکینگ تهیه کنید و به جای استفاده از اعداد با نقطه محوطه را شماره‌گذاری کنید اعدادی را روی ماشین‌های کوچکی بنویسید و از دانش‌آموزان بخواهید که ماشین‌ها را در جا‌های درست خود پارک کنند.
فعالیتهای حرکتی
- فضای کار. روی میز بزرگی را پر از وسایلی کنید که میتوان برای شمارش از آن‌ها استفاده کرد. وسایلی شمردنی مانند چرتکه، لوبیا، چوب، پول بازی، خط‌کش و سایر وسایل اندازه‌گیری را نیز میتوان بین اقلامی قرار داد که دانش‌آموزان ممکن است از آن‌ها استفاده کنند.
- پازل‌ها، بازی‌های میخ تخته و تخته‌های شکل‌دار. این ابزار‌ها به دانش‌آموز کمک می‌کند بر اشکال و ارتباطات فضایی متمرکز شود. اگر دانش‌آموزی در پیداکردن و جاانداختن قسمت‌های گمشده دچار مشکل است میتوان با توصیف شکل مورد نظر به طور شفاهی اشاره‌هایی ضمنی دربارۀ شیء مورد نظر ارائه کرد.
- اندازه‌گیری. با ریختن،شن، آب یا لوبیا از ظرفی با شکل و اندازه‌ای معین به ظرفی با شکل و اندازه‌ای دیگر میتوان به پیشرفت مفاهیم اندازهقگیری دانش‌آموز کمک کرد. در این فعالیت‌‌ها میتوان بر تخمین کمیت‌ها، استفاده از پیمانه‌های اندازه‌گیری و آشنایی با اعداد کسری تاکید کرد. برای تدریس مقیاس‌ها و نشان‌دادن نسبت آن‌ها به یکدیگر میتوان از ظروف واقعی و سایر وسایل اندازه‌گیری مثل پاینت، کوارت، نیم گالن، گالن، پوند و نیم پوند استفاده کرد. استفاده دیگر از وسایل اندازه‌گیری در آشپزی است. با درست کردن ژله استفاده از مخلوط کن کیک یا آماده کردن ماکارونی و پنیر میتوان این مفاهیم را به کودکان آموخت.