برای بسیاری از پدرها و مادرها، تولد یک کودک و طی کردن مراحل رشدی امری عادی و بدیهی است. به طور طبیعی یک کودک مراحل رشد جسمی حرکتی و ذهنی را به تدریج طی می‌کند، ولی همیشه این سیر رشدی به طور کامل و طبیعی شکل نمی‌گیرد. مغز انسان به عنوان عالی ترین و کامل ترین مخلوق خداوند، سر منشا تمام حرکات و رفتارهای آدمی است. مغز فرمانروای کل بدن است و اعضای بدن، ابزارها و فرماندار های او هستند. از همان بدو تولد و حتی پیش از آن، مغز توسط حواس مختلف و گیرنده های حسی شروع به شناخت و ارزیابی جهان پیرامون می کند. تا تولد نوزاد، مغز دست را که دارای قوی ترین گیرنده های حسی بخصوص در انگشتان است انتخاب می کند اشیا را با آن لمس می کند و به آن نگاه می کند و آن را به دهان می برد، پس ابتدای شناخت مغز از طریق دست و دهان است. به مرور و با تکامل رشدی شناخت دهانی کنار می رود و یادگیری کودک از طریق گرفتن اشیا و نگاه کردن به آن صورت می‌گیرد یعنی چشم و دست یا لامسه و بینایی، در مراحل نهایی رشدی، شناخت کمی متحول تر می شود و ابتدا با چشم شی را می‌بیند و سپس با دست آن را می‌گیرد و بررسی می‌کند پس از ابزارهای مهم ذهن و شناخت و یادگیری دست می باشد. در این مطلب به توضیح دقیق تری از روند رشد مراحل رشد مهارت های دستی و نوشتن کودکان پرداخته می شود.
مراحل رشد مهارت های دستی
دستیابی به معنی حرکت دادن دقیق و صحیح دست به سوی هدف مشخص است. به عبارت دیگر مهارت دستیابی جابجایی دست با حفظ کنترل، سرعت مناسب به سمت شی و آماده کردن آن برای گرفتن تعریف می‌شود. در چند روز اول زندگی نوزاد برای دستیابی به شی نیاز به توجه بینایی دارد و بعد از چند ماه بازوها شروع به فعالیت بیشتری کرده و نوزاد با دور کردن بازو اقدام به گرفتن اشیا نموده و در نهایت بین ۱۹_ ۱۲ ماهگی دستیابی با باز کردن بازو تکمیل می‌شود. به تدریج با رشد مهارتهای دستی به توجه کمتری نیاز خواهد بود.
در ابتدا دست ها در کنار بدن قرار دارد و با افزایش توجه بینایی روی دست از ثبات بیشتر پروگزیمال بازو کودکان دست ها را در فاصله دورتر از دیدشان نگه می دارند. در ابتدا الگوی گرفتن دو طرفه به صورت قرینه است که معمولاً ابتدا در حالت خوابیده به پشت و سپس در وضعیت نشسته رخ می دهد. در این مرحله از رشد مهارت های دستی کودک دستیابی را با دور کردن بازو چرخش داخلی شانه پرونیشن ساعد و با باز کردن کامل انگشتان انجام می‌دهد.
زمانی که کودک حرکت مجزای دو طرفه بدن را کسب کرد دستیابی یک طرفه شروع می شود و دور کردن، چرخش داخلی شان نسبت به حالت اولیه کاهش می‌یابد و دست برای گرفتن اشیا باز شده که معمولاً بیش از اندازه واقعی شی است. هنگامی که کنترل کتف و ثبات تنه تکامل یافت، کودک دستیابی را با کمی خم کردن شانه باز کردن کامل آرنج سوپینیشن ساعد و با باز کردن مچ انجام می دهد و دستیابی تکامل یافته معمولاً، با راستا مناسب تنه به همراه کمی چرخش آن به طرف شی همراه می باشد.
بنابراین کودک در رشد مهارت های دستی در سال‌های اولیه زندگی، الگوی دستیابی یک طرفه را تصحیح می کند تحرک مناسب بازو را افزایش داده و باز کردن انگشتان را متناسب با اندازه اشیا تنظیم می‌کند تکامل دستیابی به همراه گرفتند تا سن ۱۲ سالگی ادامه می‌یابد.
کودک در این مدت دست را متناسب با اندازه اشیا باز می کند و بدون توجه بینایی آن را در دست می گیرد اگرچه قبل از این سن برای باز کردن دست و حرکت آن به سمت اشیا نیاز به توجه بینایی داشت.
حمل کردن به معنی بلند کردن شی و حرکت دادن آن است و شامل ترکیب حرکات بدن به همراه حفظ ثبات اشیا در دست می باشد هنگام برداشت شی دامنه حرکتی مفاصل متناسب با نوع فعالیت مورد نظر تنظیم می گردد، که این امر مستلزم هماهنگ صحیح بین مفاصل دیستال دست و مچ بوده و کودک باید بتواند ساعد را در هر درجه ای که چرخش آن ثابت نگه دارد و وضعیت ساعد و مچ را در طول حمل اشیا به طور مناسب حفظ کند و برای وضعیت دهی مناسب اشیا حرکات چرخشی شانه را با خم کردن و دور کردن مناسب آن همراه سازد.
در پروسه ی نوشتن مهمترین عامل تکامل ذهن است. چه بسا افرادی با ناتوانی ذهنی که علیرغم داشتن چشم و دست سالم قادر به مهارتهای دست و نوشتن و یاد گرفتن آن نیز نباشند و چه بسا افرادی سالم بدون داشتن دست یا چشم می نویسند بهترین مثال معلولینی هستند که با ذهن خارق العاده عزم راسخ با گذاشتن قلم بین دندانها و یا انگشتان پا، تابلوهای هنری می‌کشند که انسان را به حیرت وا می دارد یا نابینایان که تنها با استفاده از دست خود کتاب ها می نویسند و می خوانند.
رشد نوشتن مهارتی است که اجرای آن آسان است در صورتی که ذهن کودک سالم باشد. به کرات به کودکانی برخورد می کنیم که علیرغم سلامت ظاهری توانایی کاربرد صحیح درست را در مهارت های نوشتاری نداشتند یا کودکانی که به دلیل ضایعات مغزی یا کروموزومی های جسمی، ناتوانی یا کم توانی در این مهارت را نشان می دادند.
رشد نوشتن از جمله مهارتهای ظریف و تخصصی است که در اثر رسش مغز و رشد حواس و اندام های مربوطه صورت می گیرد حرکات دست از بدو تولد به صورت حرکات بزرگ و ناهماهنگ است. این حرکات از مفاصل شروع می‌شود و به مرور دقیق‌تر و ظریف تر می‌شود و تا مفاصل آرنج و انگشتان ادامه می‌یابد. وجود ثبات مفصلی مناسب، دامنه حرکتی نرمال، تون عضلانی خوب، حس عمقی و لامسه سالم، نوید بخش یک عضو سالم و کارآمد برای کودک است.
عدم وجود هر یک از این عوامل می‌تواند توانایی دست را کاهش دهد. ثبات شانه بستری مناسب برای کاربرد مفاصل دیگر یعنی آرنج فراهم می‌کند. ثبات آرنج زمینه ای برای کاربرد صحیح حرکات مچ دست و ثبات مچ دست لازمه عملکرد خوب انگشتان می گردد. همچنین ثبات و تحرک صحیح مفاصل انگشتان حرکات ریز و ظریف را امکان پذیر می سازد.
عامل مهم دیگر در روند رشد مهارت های حرکتی ظریف، هماهنگی است. بسیاری اوقات کودک می‌تواند یک حرکت را به طور کامل انجام دهد ولی حرکت از ظرافت، نظم، هماهنگی و زیبایی کافی برخوردار نیست. بسیاری از نوشتارهای مشاهده شده در کودکان فاقد این ظرافت و نظم است که می‌تواند به دلیل عدم هماهنگی در حرکات باشد.
مراکز زیر کورتکس و سیستم های مربوط به آن مسئول این هماهنگی و نظم دهی می باشد. به طور حتم این کودکان عدم هماهنگی را در مهارت های حرکتی بزرگ نیز نشان می دهند.
بسیاری از کودکان در ظاهر سالم هستند و والدین متوجه ضعف عملکرد آنها نمی شوند، این کودکان گاه خوب سخن می‌گویند و مهارت های حرکتی را تا حدی انجام می دهند و تا حدودی نیز از عهده مهارتهای ریز برمی آیند بعد از مراجعه به مدرسه با مشکلات نوشتاری ، کندی ، بد خطی و خستگی زودهنگام و عدم توانایی در نوشتن برخی حروف یا اشکال مواجه می شوند تمام این موارد می‌تواند به دلیل ضعف ، عدم یکپارچگی و هماهنگ باشد.
هرچه بهتر این مهارت و رشد صحیح آن کمک می‌کند و به یادگیری آن اساس و مبنای علمی می‌بخشد و سرعت آن را همراه با کیفیتی بهتر بالا می برد. 
کاردرمانی در نوشتن
نوشتن از جمله مهارتهای ظریف و تخصصی است که در اثر رسش مغز و رشد حواس و اندام های مربوطه صورت می گیرد. برای بهبود مهارت نوشتن در کودکان نیازمند یک پروسه هماهنگ از مهارت های ذهنی و حرکتی می باشد تا کودک را در مسیر آموزش نوشتن توانمند سازد.
خدمات کاردرمانی اختلال نوشتن و کاردرمانی دست، شامل تقویت مهارتهای درشت و ظریف کودکان ، هماهنگی حرکات ظریف، هماهنگی چشم و دست، تقویت حس لامسه و حس عمقی، بهبود مهارت های ذهنی و… است که باید به صورت تخصصی مورد بررسی و درمان قرار گیرد.
مشکلات نوشتن، دست خط، انجام کارهای شخصی و مراقبت از خود همگی از مسائلیست که با تقویت مهارتهای دستی قابل حل می باشند. کاردرمانی دست یکی از درمان های موثر در حیطه بهبود دست ورزی و تقویت مهارت های خود یاری مانند لباس پوشیدن و نظافت شخصی می باشد.
نمونه ای از تمریناتی که می توان در بهبود مهارت های نوشتن از آن ها استفاده نمود شامل تمرینات تقویتی با خمیر پاتی، تمرینات نخ و مهره، جا به جا کردن اشیاء ریز کف دست، تمرینات مجزا سازی انگشتان ، تمرینات هماهنگی چشم و دست مانند ماز های کاغذ و قلمی، صفحات سوزنی، تکمیل لگو های ریز و….
ارزیابی کودک برای کاردرمانی نوشتن
حتی با وجود تمام فناوری های موجود امروزی، نوشتن یک کار ضروری برای کودکان است تا بتوانند افکار و ایده های خود را بیان کنند. نوشتن یک مهارت بسیار پیچیده است که بسیاری از قسمت های بدن و ذهن ما را در بر می گیرد، از جمله: هماهنگی حرکتی، حافظه، توجه، عملکرد اجرایی، ادراک، برنامه ریزی حرکتی و سازماندهی فضایی. شایع ترین مشکلات نوشتن که کودکان نشان می دهند، گرفتن مداد، شکل دهی حروف، تراز، فاصله و سرعت ثابت است. کاردرمانی نوشتن با هدف کمک به کودکان در سنین مدرسه برای یادگیری مهارت هایی مانند هماهنگی چشم و دست، وضعیت بدنی، گرفتن قلم و شکل دهی حروف است که به آن ها کمک می کند در بسیاری از زمینه های زندگی موفق شوند. ارزیابی کاردرمانی نوشتن شامل کودک و والدین یا مراقبان است. کاردرمانگران همیشه کل فرد را در نظر می گیرند و ارزیابی با بحث در مورد کودک آغاز می شود؛ سابقه پزشکی گذشته، رشد و نقاط عطف، فعالیت های زندگی روزمره ( دستشویی رفتن، لباس پوشیدن و…)، اجتماعی شدن و بازی، مدرسه، تنظیم هیجانی یا رفتار و مهارت های حرکتی ظریف و درشت آن ها. پس از این که کاردرمانگر سابقه کودک و خانواده را به دست آورد، کودک را در کارهای نوشتن مشاهده می کند. این موارد می تواند شامل موارد زیر باشد (اما محدود به موارد زیر نیست):
– حرکات و تحرک انگشتان
– الگوی گرفتن مداد
– غلبه دستی
– تحرک اندام فوقانی
– مهارت های حرکتی بصری
– شکل دهی حروف
– استفاده از خط و فاصله
– سرعت یا روانی نوشتن
– اندازه گیری
پس از ارزیابی، کاردرمانگر یافته ها را با کودک و والدین در میان می گذارد، اهداف و اولویت های آن ها را شناسایی می کند و گزینه های درمانی را توسعه می دهد. این برنامه های درمانی معمولاً مبتنی بر بازی هستند و فرصتی را برای کودک فراهم می کنند تا از طریق ورودی های حسی، فعالیت هایی که برای آن ها معنی دار است و برنامه های نوشتن یاد بگیرد. کاردرمانی نوشتن شامل رویکردی خانواده محور برای رفع هرگونه مشکلی است که ممکن است مشاهده شود و به کودک کمک می کند تا به اهداف خود به روشی معنی دار دست یابد. اگر متوجه شدید یا در حال فکر کردن هستید که آیا فرزند تان در نوشتن مشکل دارد، یک کاردرمانگر ماهر و باتجربه می تواند ارزیابی و پشتیبانی های لازم را برای رفع هرگونه نگرانی شما ارائه دهد.
منابع:
propelphysiotherapy.com
سوالات متداول:
1.کودک از چه سنی مهارت های دستی را می آموزد؟
کودکان تقزیبا از سن 3 سالگی توانایی جا به جا کردن و چرخاندن اشیاء در دست را بدست می آورند.
2. برای نوشتن به چه مهارت هایی نیاز است؟
تقویت مهارتهای درشت و ظریف کودکان ، هماهنگی حرکات ظریف، هماهنگی چشم و دست، تقویت حس لامسه و حس عمقی، بهبود مهارت های ذهنی.
2 دیدگاه
پسر من دست خط خیلییی بدی داشت طوری که معلماش نمی تونستن دست خطش رو بخونن و باعث میشد نمرش همیشه کم شه. با تشخیص دقیق دکتر صابر و تجویز کاردرمانی دست، دست خطش خیلی خوب شد و خداروشکر نمره هاش هم بهتر شد.
وقتی دخترم سه سالش بود فهمیدم دستش توانایی نگه داشتن اشیا رو نداره حتی اشیای سبک. به مرکز کاردرمانی دکتر صابر مراجعه کردم. با کاردرمانی دست دخترم خداروشکر خیلی بهتر شد.