مهارت های حرکتی ظریف چیست؟ حرکات ظریف انگشت به حرکاتی گفته می شود که کودک به صورت هماهنگ با استفاده از عضلات دست و انگشتان جهت کاربرد از ابزار ها و جابه جایی، حمل و دست ورزی اشیاء از آن استفاده می کند. بسیاری از کودکان به علل مختلف نظیر تاخیر حرکتی، اختلالات مغزی، ضعف در قدرت عضلات و مشکلات حسی ، دچار ضعف در حرکات ظریف انگشت می گردند و توانایی استفاده مناسب از ابزار ها و در پی آن دست نویسی را بدست نمی آورند. کاردرمانی دست در جهت تقویت مهارت های حرکتی ظریف و بهبود دست ورزی کودکان و مهارت های پیچیده دستی فعالیت می نماید. مرکز کاردرمانی دکتر صابر در بخش کاردرمانی دست با استفاده از ابزار های مختلف درمانی و تکنیک های درمان تخصصی به تقویت مهارت های حرکتی ظریف کودکان کمک می کند.
استفاده دو طرفه از دست ها
حرکت دست نوزاد طبیعی در ابتدا غیر متقارن بوده و سپس این حرکات متقارن می شود. حرکات غیر متقارن از ویژگی های کودک ۳ ماهه است و الگوهای متقارن نیز در ۱۰-۳ ماهگی با مهارت های دستیابی و گرفتن دو طرفه اشیا و بردن دستها یا اشیا به سمت دهان، پیشرفت میکند با پیشرفت این مهارت ها کودک قادر خواهد بود تا در خط میانی بدن با دست هایش بازی کند و در نهایت می‌تواند در فعالیتهای دو طرفه دست شرکت کند. کودک در ۱۰-۹ ماهگی می تواند در هر دو دستش یک شی را گرفته و آنها را به همدیگر بزند که این در رشد مهارتهای دو دستی اهمیت بسیاری دارد. در حدود ۱۰ ماهگی، عملکردهای دو دستی به خوبی تکامل یافته و کودک می‌تواند قسمتی از شی را با یک دست گرفته و با دست دیگر اجزای آن را درستکاری کند که کسب مهارت های ظریف دو دستی به رشد این توانایی وابسته است.
در ۱۷-۱۸ماهگی حرکتهای همزمان دست ها بروز می کند. مثلاً نوزاد با یک دست شی ای را نگه داشته و با دست دیگر آن را دستکاری میکند یا فعالیتی را انجام می دهد. برای اینکه مهارت استفاده دو طرفه از دستها به درستی صورت گیرد، نوزاد باید بتواند از هر دو طرف بدن و هر دو دست برای انجام عملکرد های مختلف استفاده کند. علاوه بر این قرار گیری صحیح اشیا در دست به ثبات شانه، آرنج و مچ بستگی دارد. که با افزایش مهارتهای دستیابی، گرفتن، رها کردن و دستکاری اشیا الگوهای حرکتی دو دستی نیز اصلاح می شود. در ۲۴-۱۸ ماهگی نیز مهارت هایی رشد می‌یابد که پیش نیاز دستکاری همزمان اند و مهارتهای بینایی درکی و شناختی یکپارچه شده و کودک از برنامه ریزی حرکتی به طور موثرتری در طول فعالیت ها استفاده می کند. کودک مهارت دستکاری همزمان دو شی را در سن ۳-۲ سالگی نشان میدهد و درسن ۲.۵ سالگی می تواند از حرکات دست و بازوی مخالف برای فعالیت های سخت تر مثل بریدن با قیچی، استفاده کند.
مهارت حرکتی پرتاب توپ
مهارت پرتاب توپ به توانایی رها کردن ارادی بستگی دارد. کودک در پرتاب توپی کوچک، باید در اندام فوقانی حرکات منظم و زمان بندی شده ای داشته باشد و بتواند بازی را در وضعیت شروع قرار داده و حرکات تنه و مفصل اسکاپولاهومرال را تنظیم کند تا برای پرتاب توپ آماده شود و بتواند شانه را هنگام راست کردن آرنج و آرنج را هنگام حرکت مچ از Ext به وضعیت طبیعی برگرداند و انگشتان و شست را باز کند. کودک در دو سالگی باید بتواند هنگام پرتاب توپ به سمت جلو، تعادل تنه را حفظ کند تا به جلو حرکت نکند. در این سن، کودک می تواند هنگام پرتاب توپ حرکات Ext تنه را حفظ کند ولی در طول پرتاب توپ، قادر به حفظ Flexشانه نیست. کودک می‌تواند تنه و بازو را به صورت مجزا از هم حرکت دهد، اما هنوز توانایی حرکت مجزای بازو و آرنج را ندارد. کودک در ۳-۲.۵ سالگی می تواند توپ را به محل مخصوص و تا فاصله ۳ فوت(تقریبا یک متر) به سمت جلو پرتاب کند و حرکت بازو را قبل از رها ساختن توپ کنترل نماید. و در ۳.۵ سالگی کودک می تواند توپ را ۷-۵ فوت (تقریباً ۲-۱.۵ متر) به طرف جلو به موازات یک خط راست پرتاب کند. کودک قبل از اینکه توپ را رها کند آرنج را در مقابل شانه وضعیت دهی می کند. و در پرتاب کردن توپ همزمان با کنترل مفصل اسکاپولاهومرال، توانایی در بالا آوردن شانه و کنترل همزمان در باز کردن آرنج، مچ و انگشتان، دقت و تخمین فاصله پیشرفت میکند. و در ۵ سالگی، کودک می‌تواند پرتاب از پایین به بالا را تا ۵ فوت (تقریبا ۱.۵ متر) و در ۷-۶ سالگی تا ۱۲ فوت (تقریبا ۳.۵ متر) انجام دهد. کودکان ۵ ساله و بزرگتر ممکن است پرتاب از بالا به پایین را نیز انجام دهند که در این مهارت لازم است کودک بتواند شانه را Flexکرده و به طرف داخل بچرخاند.
مهارت های استفاده از ابزارهای
از دیگر مهارت های ظریف دستی، مهارت استفاده از ابزار می باشد که کودک باید بتواند به جای استفاده بیشتر از دست خود، طرز استفاده از ابزار را بداند و عملاً از آن استفاده کند. مهارت استفاده از ابزار در تمام زمینه ها مثل مراقبت از خود، بازی و سرگرمی، فعالیتهای مربوط به مدرسه و… لازم و ضروری است.
بعد از این که کودک توانستند مهارت های پایه ای مثل دستیابی، گرفتن و رها کردن تسلط یابد، مهارت استفاده از ابزار، برای خوردن و بازی به همراه مهارت دستکاری در داخل دست پدید می آید. مهارت دستکاری به اشیا اجازه میدهد بعد از قرار گرفتن در دست، تنظیم شوند که برای پیشرفت مهارت استفاده از ابزار، داشتن مهارت دستکاری نسبت به تسلط داشتن در گرفتن و رها کردن ضروری است. از عوامل کلیدی در کسب مهارت استفاده از ابزار یکپارچگی بیشتر در مهارت های پایه ای به همراه پیشرفت مهارت های شناختی است. محققان تأکید می‌کنند در انجام هر عملکردی، فرد باید بداند که او چه کاری می خواهد انجام دهد (جنبه اهدافی از انجام کار) و چگونه می تواند آن را انجام دهد (جنبه عملکردی از کار) که هر دو جنبه دو به پیشرفت مهارت های شناختی و توانایی مهارتهای حرکتی کودک بستگی دارد. در کسب این مهارت مثل هر مهارت جدید دیگر، در ابتدا ناهماهنگی هایی مشاهده می‌شود و لازم است درمانگر روش هایی را که کودک در استفاده از این مهارت به کار می گیرد ثبت کند و سپس روش های ناهماهنگ استفاده شده را هماهنگ کند که مرحله مهمی در فرآیند کسب مهارت است.
مهارت مذکور در مرحله شروع که به سطح بالایی از توجه نیاز داشت با پیشرفت مهارت و تمرین در آن، به مرحله ای می رسد که به شکل کاملاً خودکار، سریع و با دقت بیشتری صورت می‌گیرد. لازم به یادآوری است که برای هر مهارتی لازم و ضروری است تا اینکه مهارت مورد نظر برای انجام وظایف روزمره تبدیل گردد. محققان، کودکان را در استفاده هر یک از ابزارهای مورد نیاز جهت نقاشی کردن، نوشتن، قیچی کردن و خوردن مورد مطالعه قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که مهارت استفاده از قیچی زمانی پدید می آید که کودک یاد بگیرد تا انگشتان خود را در داخل سوراخ دسته قیچی قرار داده و قیچی را باز و بسته کند. در ابتدا، بریدن عملاً فقط برش زدن است در این مرحله شانه Flex و آرنج Ext شده و قیچی بدون حرکت دادن روی کاغذ قرار می گیرد. ولی کودک قادر به باز و بسته کردن مکرر قیچی جهت ادامه برش نیست. در سه سالگی کودک در حین استفاده از قیچی، ساعد را به وضعیت Pronation و یا در وضعیت Midposition قرار میدهد.
مقیاس Peabody Developmental motor مهارت استفاده از قیچی را بدین شرح عنوان می کند :
سن شرح
۲ سالگی کودک می‌تواند با قیچی برش بزند
۲.۵ سالگی بیشتر کودکان می‌توانند کاغذ را در حدود ۶ اینچ برش بزنند
۳-۳.۵ کودکان می توانند یک خط راست را به طول ۶ اینچ ببرند
۳.۵-۴ کودکان می توانند یک دایره را ببرند
۴.۵-۵ کودکان می‌توانند یک مربع را ببرند
۶-۷ مهارت برش های پیچیده پیشرفت میکند
سایر عواملی که درمانگر باید هنگام ارزیابی مهارت کودک در بریدن توجه کند شامل پهنای خط ، اندازه و پیچیدگی طرح کشیده و اندازه کاغذ می باشد. وضعیت انگشت شست در داخل سوراخ دسته قیچی ثابت باقی می ماند اما وضعیت دیگر انگشتان، مطابق با سطح رشدی کودک و نوع قیچی مورد استفاده شده، تغییر می یابد که در گرفتن تکامل یافته (بعد از ۶ سالگی) کودک انگشت میانی را در داخل سوراخ پایینی دسته قیچی قرار داده و دو انگشت سمت اولنار (حلقه و کوچک) در وضعیت خم شده باقی می‌ماند و انگشت اشاره، بخش پایینی از قیچی را (جهت ثبات بیشتر) نگه می دارد.
سن رایج به کودک جهت آموزش استفاده از وسایل مربوط به خوردن بدین شرح است :
- استفاده از قاشق در ۱۸ ماهگی
- استفاده از چنگال در دو سالگی
- چاقو در سن شش سالگی
طی تحقیقاتی که روی رشد حرکات ظریف دست استفاده از قاشق در نوزادان ۲۳-۱۱ ماهه صورت گرفت، محققان از الگوی گرفتن قاشق در نوزادان، طرز قرار گرفتن قاشق در دست، حرکات استفاده شده در پر کردن قاشق، بردن آن به سمت دهان، برداشتن غذا از روی قاشق و بیرون آوردن از دهان و همچنین میزان توجه بینایی روی حرکت، زمان بندی حرکتی و استفاده از دست غالب در خوردن، نوارهای ویدیویی تهیه نموده و آن را مورد بررسی قرار دادند. آنها دریافتند به طور متوسط تنوع الگوهای گرفتن دربین کودکان ۱۷-۱۱ ماهه کم است و بیشتر نوزادان ۱۷ ماهه و بزرگتر بیش از ده نوع مختلف از الگوهای گرفتن را به کار می‌گیرند، در حالی که هیچ یک از آنها به الگویی که بزرگیسالان به کار می‌گیرند مشابهت ندارد (الگوی رایج استفاده شده بزرگسالان، انتقال دسته قاشق به کف دست است که چهار انگشت به دوردسته قاشق خم می شود. الگو دیگر، دسته قاشق بیشتر بین انگشتان قرار می گیرد تا کف دست.) در ۲۳-۱۷ ماهگی نوزاد با انگشت اشاره باز شده، دست قاشق را نگه میدارد و به جهت معینی هدایت می کند. در این دوره نوزاد در استفاده از قاشق توانایی بیشتری خواهد داشت و توجه بینایی در طی این فرایند بهتر می‌شود. از اجزای دیگر در پیشرفت مهارت استفاده از ابزار در کودکان می‌تواند به نقش دست کمکی نیز اشاره کرد. مثلاً نقش دست کمکی در نوشتن و رنگ زدن، به عنوان ثابت کننده کاغذ است و در استفاده از قیچی و در طول بریدن، دست کمکی کاغذ را نگه داشته و در حین چرخاندن و حرکت دادن آن هماهنگ با دستی که قیچی را گرفته است در جهت صحیح حرکت میکند. هنگام خوردن نیز استفاده از دست کمکی، به سن کودک و وسیله مورد استفاده (قاشق و چنگال) بستگی دارد. نوزادان بین ۲۳-۱۸ ماهه هنگام خوردن با استفاده از قاشق از دست کمکی برای ثابت کردن بشقاب استفاده می‌کنند. یادگیری استفاده از چاقو نیز مستلزم این است، کودک یاد بگیرد غذا را با یک دست با چنگال ثابت کرده واز چاقو برای جدا کردن یا بریدن غذا استفاده نماید.
کاردرمانی حرکات ظریف دست
کاردرمانی در دست یکی از شاخه های توانبخشی است که در جهت تقویت حرکات ظریف دست و اصلاح مشکلات دست ورزی، هماهنگی دو طرفه دست ها، هماهنگی چشم و دست، استفاده صحیح از ابزارها، توانایی مداد گرفتن، مهارت های نوشتاری و… به ارائه خدمات کاردرمانی در قالب فعالیت های هدفمند و طبقه بندی شده می پردازد. مطالب مرتبط را می توانید در لینک زیر دنبال کنید
تمریناتی در زمینه تقویت مهارت های حرکتی ظریف
در کاردرمانی مهارت های دستی می توان از ابزار های ساده مختلفی استفاده نمود. با استفاده از ابزار ساده می توان کاردرمانی دست کودکان در منزل نیز انجام داد و کودک را در جهت رشد مهارت های دستی یاری نمود.
- یک شبکه ی مشبک تهیه کنید و از کودک با ضعف در حرکات ظریف دست و انگشتان بخواهید نخ را از این شبکه به صورت زیگزاگ عبور دهد (این تمرین تا حدودی به مهارت گره زدن کمک میکند) وسایلی جهت این تمرین در بازار موجود می باشد.
- دو سر نخ را از سوراخ های شبکه مشبک عبور دهد و در صورتی که می تواند آنها به صورت ضربدری عبور دهد و در صورت داشتن توانایی کافی، گره بزند.
- سر یک طناب را به یک مکان بسته و سری دیگر آن را به دست مراجعه‌کننده دهید و از او بخواهید به نحوی طناب را به چرخاند که میانی طناب شکل بیضی را به خود بگیرد.
- در کاردرمانی در تقویت حرکات ظریف انگشت از کودک بخواهید یک کاغذ سایز آچار یا یک روزنامه را پاره کند، نحوه پاره کردن بسیار مهم است بدین صورت که هنگام پاره کردن باید انگشتان اشاره و شست هر دو دست را روی یکدیگر قرار گیرند ( کاغذ باید بین آنها باشد و انگشتان کنار یکدیگر باشند) و هنگام پاره کردن دست ها یکی از عقب و دیگری جلو حرکت کند هر گونه گرفتن غیر از این مدل یا کشیدن هر دو دست در عرض ( یعنی عقب جلو نباشد) نشان دهنده ضعف هماهنگی حرکتی می باشد. چنانچه مسیر پاره شدن کاغذ صاف و راست باشد نشان دهنده مهارت هماهنگی فرد تمرین کننده است.
- از کودک با ضعف حرکات ظریف انگشت بخواهید ۵ انگشتش را روی دکمه های ارگ گذاشتهو دونه دونه آنها را به ترتیب فشار دهد به عنوان مثال از انگشت کوچک شروع کرده و تا انگشت شست ادامه دهد.
- جهت تقویت مهارت های حرکتی ظریف از کودک بخواهید مهره نخ کند هرچه مهره ها و سوراخ آنها کوچک در باشند و نخ نازک تر نخ کردن سخت تر می باشد. چنانچه مراجعه کننده دلبند شما نمی تواند مهر نخ کند از سیم مسی،شلنگ سرم و یا سیم آنتن تلویزیون استفاده کنید.
- تعدادی مار بکشید و از مراجعه کننده بخواهید بامداد یک خط مابین آنها بکشد.
- از مراجعه کننده بخواهید سوار دوچرخه بشود و شما دوچرخه را هل بدهید و از او بخواهید فقط فرمان را کنترل کند و در محیط حرکت کند.
- از کودک با ضعف در حرکات ظریف انگشتان بخواهید پردوپگ بورد را بچیند شما می توانید در ارزیابی مهارت های حرکتی ظریف از این وسیله استفاده کنید تا در پایان دوره تمرینات ارزیابی خوبی داشته باشید و نتایج پایانی و اولیه را با یکدیگر مقایسه کنید. در صورت استفاده از پردو پگ بوردبه عنوان ارزیابی اولیه هرگز در حین تمرینات اجازه استفاده از آن را به مراجعه‌کننده ندهید زیرا این امر باعث افزایش مهارت مهره چیدن در پردوپگ بورد شده که این امر در ارزیابی شما ایجاد خطا میکند.شما می توانید در ارزیابی مهارت انگشتان فقط چیدن میله ها را تست کنید و ارزیابی می تواند به صورت تخصیص زمان جهت چیدن میله ها باشد یا اینکه تعداد محدودی میله بچیند و گرفتن زمان آن محاسبه شود.
- از یک وسیله شبیه پردوپگ بورد استفاده کرده که دارای میخ ها و میله های فراوان است و از مراجعه کننده بخواهید کفشهای پول را دور دو عدد میخ بیاندازد.
- در کاردرمانی مهارت های حرکتی ظریف از مراجعه کننده بخواهید انواع پیچ و مهره را با دست ببندد و باز کند.
- تعدادی بولینگ تهیه کنید و حلقه های بولینگ را داخل آن بیندازید.
- تمرین تایپ کردن با صفحه کلید را انجام دهد.
- یک کاغذ و قیچی به مراجعه‌کننده بدهید تا بدون هدف و با هدف قیچی کند.
- از مراجعه کننده بخواهید دستگیره در را رو به پایین فشار دهد پی‌درپی در را باز و بسته کند (اکثر این کودکان درکی از نحوه باز کردن در ندارند.)
- با استفاده از یک گوشی لمسی برخی بازی هایی را که با انگشت بازی می شوند را به مراجعه کننده بدهید.
- از یک وسیله با دکمه ها و زیبای بزرگ استفاده کنید و از مراجعه کننده بخواهید آنها را باز و بسته کند.
- از کودک با ضعف در حرکات ظریف انگشتان دست به خواهید با هر کیفیتی میوه را با دست و یا چاقو،پوست بکند.
- مراجعه کننده با دست خود مقداری آب حمل کند،جهت آموزش و یا راحتی کار ابتدا از او بخواهید این کار را با ماسه بادی یا ماسه دریا انجام دهد.
- در کاردرمانی در مهارت های حرکتی ظریف از کودک به خواهید کفش را با دو انگشت اشاره در وضعیت های کاملا صاف و خمیده بکشد.
- مراجعه‌کننده مقداری خمیر را در بین کف دو دست به شکل گلوله خمیری در آورد.
- با انگشت اشاره یک نخ بسته را دور انگشت بچرخاند. (انگشت اشاره در وضعیت اشاره به سمت بالا باشد.)
- یک نخ را با انتهای انگشت اشاره و سر انگشت شست نگه دارد و آن را دور انگشت اشاره بچرخاندن است.
- با دو انگشت اشاره و شست ( Pinch ) خمیر بازی را تیکه تیکه کند.
- وسیله‌ای به نام چینه را مراجعه کننده از هم جدا کند و دوباره به هم بچسباند،روش صحیح جدا کردن به این صورت است که دو چینه را با انگشت شست و کنار انگشت اشاره می گیرد و هر دو را رو به پایین حرکت میدهد تا چینه ها از هم جدا شوند.
- یک کتاب را در دست بگیرد و تمام صفحات کتاب را به سرعت و رقم بزند.
- از کودک با ضعف در حرکات ظریف انگشت بخواهید صفحه های کتاب را به نرمی و به روش صحیح بدون آنکه صفحات کتاب آسیب ببینند یا جای ورق زدن باقی بماند،ورق بزند.
- در جهت بهبود مهارت های حرکتی ظریف از کودک بخواهید کلید در قفل بچرخاند.
- در حالت ایستاده یک دست را صاف نگه میدارد و با دست دیگر توپ را از سمت چپ دست صاف شده پرت کرده و توپ طی یک مسیر منحنی در سمت راست دست صاف شده گرفته می شود.
- توپ را روی کف دست بگذارد و توپ را به سمت بالا پرتاب کرده و همزمان دست را می چرخاند تا توپ روی پشت دست قرار بگیرد.
سوالات متداول:
1.کودک از چه سنی می تواند قیچی کند؟
کودکان از دو سال و نیمگی می تواند با قیچی برش دهد.
2.برای بهبود مهارت های ظریف دستی چه کارهایی می توان کرد؟
بازی های دستی با انگشتان، دست ورزی اشیاء از جمله فعالیت هایی است که والدین می توانند با کودکان انجام دهند. همچنین تمرینات کاردرمانی دست در جهت بهبود حرکات ظریف دست کمک کننده می باشد.