توانبخشی شناختی نوعی روش برای بازگرداندن مهارت های شناختی از دست رفته است. در حقیقت توانبخشی شناختی بخشی از علوم شناختی است که به مداخله و تقویت مهارت های شناختی می پردازد. ترمیم اختلالات شناختی، برای کودکانی که مبتلا به یک اختلال شناختی یا رفتاری هستند و تقویت کارکرد های شناختی در کودکان که نیاز های تحصیلی یا حرفه ای خاص دارند، مطرح است. مرکز توانبخشی شناختی دکتر صابر، بهترین مرکز توانبخشی شناختی کودکان اوتیسم، با در نظر گرفتن بهترین تمرینات توانبخشی شناختی کودک به درمان هر چه سریع تر اختلالات رفتاری کودکان اوتیسم می پردازد.
برنامه مداخله توجه اشتراکی در توانبخشی شناختی
برنامه توانبخشی شناختی با رویکرد تحلیل رفتار کاربردی تدوین شده است که دارای سطوح مختلف است و توسط مربی به کودک آموزش داده می شود.
مطالعه اثربخشی اول
- عنوان: توجه اشتراکی و بازی های نمادین در کودکان دارای اختلال اوتیسم یک کارآزمایی بالینی تصادفی شده
- گروه هدف: کودکان ۴-۳ ساله با اختلالات طیف اوتیسم در سه گروه توجه اشتراکی، بازی نمادین و کنترل
- مدت دوره توانبخشی شناختی: ۵ تا ۶ هفته هر روز به مدت نیم ساعت
- ارزیابی و اثربخشی: ارزیابی شامل مقیاس های ارتباط اجتماعی اولیه، ارزیابی ساختار یافته بازی و تعامل مراقب-کودک بود. نتایج این پژوهش در گروهی که مداخله توجه اشتراکی را دریافت کرده بودند نشانگر بهبود پاسخگو بودن به توجه اشتراکی و توجه اشتراکی شروع شده توسط کودک در بازی با والد و در گروهی که مداخله بازی نمادین دریافت کرده بودند، نشانگر تنوع تمرینات توانبخشی کودک در تعاملات با مادر و نیز استفاده از بازی های سطوح بالا بود.
مطالعه اثربخشی دوم
- عنوان: یک کارآزمایی بالینی تصادفی شده در توجه اشتراکی کودکان پیش دبستانی دارای اختلال اوتیسم
- گروه: هدف کودکان پیش دبستانی ۶۰-۲۶ ماهه با اختلال طیف اوتیسم
- مدت دوره توانبخشی شناختی: جلسات مداخله ۲۰ دقیقه ای و روزی ۲ بار به صورت ۵ روز در هفته و حداقل ۸ هفته و در مجموع حدوداً ۸۰ جلسه
- ارزیابی و اثربخشی: ارزیابی شامل مقیاس یادگیری اولیه میلون مقیاس بهره رشدی و مقیاس رشد زبان رینل نسخه استاندار شده نروژ بود. تحلیل داده ها نشان داده است کودکانی که مداخله توجه اشتراکی دریافت کرده اند به طور معنی داری میزان توجه اشتراکی آنان در ارتباط با معلم و مربی شان و طول مدت توجه اشتراکی با مادرشان بیشتر شده است.
برنامه شناخت اجتماعی
هدف توانبخشی شناختی رشد نظریه ذهن با تمرکز بر مهارت هایی همچون توانایی آشنایی و دوستی با دیگران و ادراک و تقلید است. مواد و تصاویر مورد استفاده در این برنامه از مواد و تصاویر آزمون نظریه ذهن متفاوت است. در این برنامه از تصاویر برای آموزش نظریه ذهن استفاده شده است.
مطالعه اثر بخشی
- عنوان: برنامه تقویت شناخت اجتماعی مبتنی بر تئوری ذهن برای کودکان با اختلالات نافذ رشدی در سنین
- مدرسه: یک مطالعه باز برای بررسی اثربخشی
- گروه: هدف کودکان ١١-٨ ساله دارای اختلال طیف اوتیسم
- مدت دوره توانبخشی شناختی: ۲۱ هفته و هر هفته ۱ ساعت
- ارزیابی و اثربخشی: ارزیابی مورد استفاده شامل آزمون نظریه ذهن و مقیاس رشد اجتماعی و اینلند بود. این پژوهش و تمرینات توانبخشی نشان داد که مداخله سبب ارتقاء نظریه ذهن کودکان شرکت کننده در پژوهش حاضر شده است.
آموزش نظریه ذهن در توانبخشی شناختی کودکان اوتیسم
در برنامه توانبخشی شناختی مداخله بر روی مهارت های نظریه ذهن تمرکز دارد و شامل مؤلفه هایی همچون گوش دادن به دیگران ادراک و تقلید، تمیز بین واقعیت و تصور و شناخت هیجانات شادی، خشم، ترس و ناراحتی است.
مطالعه اثربخشی
- عنوان: تقویت تئوری ذهن در کودکان با اختلال اوتیسم: یک کارآزمایی بالینی تصادفی شده
- گروه هدف: کودکان ۱۳-۸ ساله با اختلال طیف اوتیسم
- مدت دوره توانبخشی شناختی: ۱۶ جلسه یک و نیم ساعته هفتگی
- ارزیابی و اثربخشی: ارزیابی شامل آزمون نظریه ذهن، مقیاس آگاهی هیجانی کودکان و ابزار خود گزارش دهی همدلی بود. نتیجه این مطالعه و تمرینات توانبخشی نشان داد که آموزش نظریه ذهن سبب ارتقاء مهارت های نظریه ذهن کودکان شرکت کننده در مداخله شده است اما بر میزان همدلی گزارش شده توسط شرکت کنندگان و رفتار های اجتماعی گزارش شده توسط والدین آنان اثربخشی معنی داری نداشته است.
آموزش انعطاف پذیری شناختی
در این برنامه مؤلفه های کارکرد های اجرایی در تکالیفی درجه بندی شده مورد تقویت قرار می گیرند.
مطالعه اثربخشی
- عنوان: برنامه تقویت حافظه فعال و انعطاف پذیری شناختی برای کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم یک کارآزمایی بالینی تصادفی شده
- گروه هدف: کودکان ۱۲ – ۸ ساله دارای اختلال طیف اوتیسم
- مدت دوره توانبخشی شناختی: ۶ هفته مداخله برای سه گروه
ارزیابی و اثربخشی: ارزیابی شامل تکلیف ضربه به بلوک ها، تکلیف چند محرک پیشین و مقیاس سنجش رفتاری کارکرد های اجرایی بود. نتایج این مطالعه و تمرینات توانبخشی نشان داد که کودکانی که مداخلات را کامل دریافت کرده اند بهبود معنی داری در انعطاف پذیری شناختی، حافظه کاری، توجه و مقیاس هایی که والدین پاسخ گفته بودند نشان دادند.
بهترین تمرینهای توانبخشی شناختی برای کودکان اوتیستیک
توانبخشی شناختی یکی از مؤثرترین روشها برای بهبود توجه، حافظه، برنامهریزی و مهارتهای اجتماعی در کودکان اوتیستیک است. این تمرینها بر اساس اصول روانشناسی شناختی طراحی شدهاند و به کودک کمک می‌کنند تا ارتباط بهتری با محیط برقرار کند. در ادامه، برخی از بهترین تمرینهای عملی را معرفی می‌کنیم که می‌توانید در خانه یا کلینیک انجام دهید.
1. بازی‌های تقویت توجه و تمرکز
پازل‌های تصویری: انتخاب پازل با قطعات کم و افزایش تدریجی سختی آن.
بازی «پیدا کردن تفاوت‌ها»: استفاده از تصاویر مشابه با چند تفاوت کوچک.
تمرینهای شنیداری: گفتن دنباله‌ای از اعداد یا کلمات و درخواست تکرار از کودک.
2. بهبود حافظه کاری
بازی «چی گم شده؟»: قرار دادن چند شیء مقابل کودک، پوشاندن آن‌ها و پرسش درباره موارد موجود.
داستان‌گویی مرحله‌ای: گفتن داستان کوتاه و درخواست بازگویی آن با جزئیات.
استفاده از فلش‌کارت‌های آموزشی: تکرار تصاویر و کلمات برای تقویت یادگیری.
3. تقویت مهارتهای اجتماعی و تئوری ذهن
بازی نقش‌آفرینی: استفاده از عروسک‌ها برای شبیه‌سازی موقعیت‌های اجتماعی.
تمرین تشخیص احساسات: نشان دادن تصاویر چهره‌های مختلف و پرسش درباره احساسات هرکدام.
گروه‌های بازی کوچک: تشویق کودک به مشارکت در بازی‌های دونفره با همسالان.
4. بهبود عملکردهای اجرایی
برنامهریزی تصویری: استفاده از تصاویر برای نشان دادن مراحل انجام کارها (مثل مسواک زدن).
بازی‌های ساختنی: مانند لگو یا بلوک‌های چوبی برای تقویت برنامهریزی و حل مسئله.
دستورالعمل‌های چندمرحله‌ای: دادن دستورات ساده و افزایش تدریجی پیچیدگی آن‌ها.
این تمرینها نه‌تنها بر اساس اوتیسم و روانشناسی شناختی طراحی شدهاند، بلکه در تحقیقات اخیر نیز تأثیر آن‌ها ثابت شده است. برای نتیجه‌گیری بهتر، تکرار و صبر کلیدی است. اگر کودک در انجام برخی تمرینها مقاومت کرد، آن را به فعالیتی لذت‌بخش تبدیل کنید یا از مشاور متخصص کمک بگیرید.
سوالات متداول:
1-از چه سنی میتوان تمرینهای شناختی را شروع کرد؟
از 3 سالگی میتوان تمرینهای ساده را آغاز کرد، اما نوع و شدت تمرینها باید با توجه به سطح رشد کودک تنظیم شود. بهترین کار مشورت با متخصص کاردرمانی برای برنامهریزی شخصیسازی شده است.
2-آیا توانبخشی شناختی واقعاً برای کودکان اوتیسم مفید است؟
بله، تحقیقات نشان دادهاند که توانبخشی شناختی میتواند به بهبود توجه، حافظه کاری و مهارتهای اجتماعی در کودکان اوتیستیک کمک کند. این روشها بر اساس اصول علمی طراحی شدهاند و در بسیاری از موارد نتایج چشمگیری داشتهاند.