کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم معمولاً در زمینه ارتباط کلامی و غیرکلامی با چالش‌هایی روبه‌رو هستند. برخی از این کودکان می‌توانند صحبت کنند، اما ممکن است در استفاده مناسب از زبان، برقراری مکالمه روزمره یا درک نشانه‌های اجتماعی با مشکل مواجه باشند. این گروه معمولاً به عنوان کودکان اوتیسم کلامی شناخته می‌شوند.
در مقابل، گروهی دیگر از کودکان توانایی کافی برای استفاده از کلمات به منظور بیان نیازها و خواسته‌های خود را ندارند و عمدتاً از حرکات، اشارات یا ابزارهای جایگزین ارتباطی برای برقراری ارتباط با دیگران استفاده می‌کنند. این کودکان به عنوان اوتیسم غیرکلامی شناخته می‌شوند.
درک این تفاوت‌ها برای طراحی برنامه‌های درمانی و آموزشی متناسب با هر کودک اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا نیازهای ارتباطی و روش‌های حمایتی در هر گروه متفاوت است و درمان مؤثر باید با توجه به تواناییها و نقاط قوت هر کودک شکل بگیرد.
اوتیسم کلامی
برخی از کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم (ASD) با مشکلات کلامی مواجه هستند. این بدان معناست که کودک توانایی صحبت کردن دارد، اما ممکن است در استفاده مناسب از زبان، برقراری مکالمه روزمره، بیان احساسات یا درک منظور دیگران دچار مشکل باشد.
توانایی کلامی این کودکان به آن‌ها امکان می‌دهد نیازها و خواسته‌های ساده خود را بیان کنند، اما ارتباط مؤثر و تعامل اجتماعی پیچیده همچنان برایشان دشوار است. برای مثال، ممکن است کودک بتواند جملات درست بسازد اما نتواند یک مکالمه طبیعی با همسالانش داشته باشد یا از زبان خود برای حل مشکلات اجتماعی و بیان احساسات پیچیده استفاده کند.
حمایت و درمان این کودکان معمولاً شامل گفتاردرمانی، آموزش مهارتهای اجتماعی و تمرین مکالمه است تا مهارتهای ارتباطی و اجتماعی آن‌ها به بهترین شکل رشد کند.
گفتاردرمانی برای کودکان اوتیسم کلامی
کودکان مبتلا به اوتیسم که توانایی صحبت کردن دارند، معمولاً می‌توانند از جملات ساده برای بیان نیازها و خواسته‌های خود استفاده کنند، اما هنوز با چالش‌هایی در ارتباط مؤثر و اجتماعی روبه‌رو هستند. این مشکلات می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
-تلفظ و وضوح گفتار: کودک ممکن است کلمات را درست تلفظ نکند یا گفتارش برای دیگران دشوار به نظر برسد.
-ریتم و آهنگ گفتار: برخی کودکان ممکن است با بلندی صدا، تأکید روی کلمات، یا سرعت صحبت کردن مشکل داشته باشند، که باعث می‌شود گفتار آن‌ها غیرطبیعی یا نامفهوم به نظر برسد.
-کاربرد مناسب زبان: حتی اگر کودک بتواند جملات بسازد، ممکن است نحوه استفاده از زبان در موقعیت‌های اجتماعی را به درستی یاد نگرفته باشد. برای مثال، ممکن است نوبت صحبت کردن را رعایت نکند، نتواند مکالمه را ادامه دهد یا پیام خود را به صورت واضح و مناسب منتقل کند.
-درک و پاسخ به نشانه‌های اجتماعی: کودک ممکن است در خواندن حالات چهره، لحن صدا یا نشانه‌های غیرکلامی دیگران مشکل داشته باشد، که بر کیفیت ارتباط تأثیر می‌گذارد.
هدف گفتاردرمانی در این کودکان، علاوه بر بهبود تلفظ و ساختار جمله، تمرکز بر تقویت مهارتهای ارتباطی و اجتماعی است. درمانگر به کودک کمک کند:
-
چگونه جملات را در موقعیت‌های مختلف اجتماعی به‌درستی به کار ببرد.
-
مهارتهای مکالمه مانند شروع و پایان دادن به گفتگو، پرسیدن سؤال و پاسخ مناسب را یاد بگیرد.
-
درک بهتر نشانه‌های غیرکلامی مانند حرکات دست، حالت چهره و لحن صدا را تقویت کند.
-
اعتماد به نفس در ارتباط با همسالان و بزرگسالان افزایش یابد.
گفتاردرمانی برای کودکان اوتیسم کلامی معمولاً یک برنامه فردمحور و پویا است که با توجه به توانایی‌های هر کودک و نیازهای خاص او طراحی می‌شود و می‌تواند به ارتقای تعامل اجتماعی و کیفیت زندگی کودک کمک قابل توجهی کند.
چگونگی انجام گفتاردرمانی برای کودکان اوتیسم با توانایی کلامی
گفتاردرمانی برای این گروه از کودکان شامل فعالیت‌ها و تمرین‌های هدفمند است که به بهبود مهارتهای زبانی و ارتباطی کودک کمک می‌کند. هر بخش از این درمان به شکل زیر انجام می‌شود:
تمرین تلفظ و وضوح گفتار
در این بخش، کودک یاد می‌گیرد چگونه صداها و کلمات را به درستی تلفظ کند. ابتدا روی صداهای جداگانه و کلمات ساده تمرین می‌شود و سپس به جملات کوتاه و بلند منتقل می‌شود. بازی‌ها و فعالیت‌های سرگرم‌کننده، مانند شعرخوانی، آواز یا بازی‌های حرکتی همراه با گفتار، به کودک کمک می‌کنند تمرینها را با انگیزه و لذت انجام دهد. هدف اصلی این مرحله، افزایش وضوح و قابل فهم بودن گفتار کودک است تا دیگران راحت‌تر او را درک کنند.
تمرین ساختار جمله
در این مرحله، کودک نحوه ساخت جملات صحیح و استفاده درست از افعال و ضمایر را یاد می‌گیرد. تمرینها می‌توانند شامل تکمیل جملات، بازی با کلمات، و تمرین جملات کوتاه و بلند در موقعیت‌های روزمره باشند. هدف این مرحله، تقویت مهارتهای نوشتاری و گفتاری و کمک به کودک برای بیان افکار و خواسته‌های خود به شکل منسجم و قابل فهم است.
تقویت مهارتهای مکالمه
این بخش شامل آموزش مهارتهای ارتباطی در مکالمه روزمره است. کودک یاد می‌گیرد چگونه نوبت صحبت کند، پاسخ مناسب بدهد و مکالمه را شروع یا پایان دهد. تمرینها شامل شبیه‌سازی موقعیت‌های اجتماعی واقعی مانند بازی با همسالان، گفتگو با والدین یا تعامل با معلم است. هدف اصلی این مرحله، ارتقای توانایی کودک در برقراری ارتباط طبیعی و مؤثر با دیگران است.
تقویت درک اجتماعی و زبان غیرکلامی
کودکان اوتیسم ممکن است در خواندن حالات چهره، حرکات دست و لحن صدا مشکل داشته باشند. در این بخش، درمانگر به کودک آموزش می‌دهد که نشانه‌های غیرکلامی دیگران را تشخیص دهد و پاسخ مناسب بدهد. همچنین کودک تمرین می‌کند که زبان کلامی و غیرکلامی را با هم هماهنگ کند تا پیام‌ها به شکل واضح و مؤثر منتقل شوند.
فعالیت‌های تعاملی و بازی‌محور
بازی‌های گروهی، داستان‌گویی، نقش‌آفرینی و فعالیت‌های خلاقانه به کودک کمک می‌کنند مهارتهای ارتباطی را در محیط‌های شبیه واقعیت تمرین کند. در این فعالیت‌ها، کودک بیان احساسات و افکار خود را تمرین می‌کند و یاد می‌گیرد چگونه در تعامل با دیگران مؤثر عمل کند. این روش‌ها باعث می‌شوند کودک با انگیزه و شادی تمرین‌های درمانی را دنبال کند.
همکاری با والدین و مراقبان
نقش والدین و مراقبان در گفتاردرمانی بسیار مهم است. درمانگر به والدین آموزش می‌دهد چگونه تمرین‌های گفتاری و مهارتهای ارتباطی را در خانه ادامه دهند و تعاملات روزمره کودک با اعضای خانواده و همسالان را تقویت کنند. این همکاری باعث می‌شود مهارتهای کسب شده در جلسات درمانی به محیط‌های واقعی زندگی کودک منتقل شود.
اوتیسم غیر کلامی
برخی از کودکان اوتیستیک ممکن است توانایی صحبت کردن نداشته باشند یا گفتار آن‌ها بسیار محدود باشد. این وضعیت که به آن اوتیسم غیرکلامی گفته می‌شود، به معنای ناتوانی کودک در استفاده از زبان گفتاری برای بیان نیازها، احساسات و خواسته‌هاست.
با وجود این محدودیت، بسیاری از این کودکان می‌توانند از روش‌های دیگر برای برقراری ارتباط استفاده کنند، مانند حرکات بدن، تماس چشمی، اشاره یا ابزارهای دیجیتال ارتباطی. با این حال، ناتوانی در بیان کلامی معمولاً باعث دشواری در تعامل اجتماعی، درک متقابل و کنترل احساسات می‌شود.
گفتاردرمانی برای کودکان اوتیسم غیرکلامی
کودکان مبتلا به اوتیسم غیرکلامی معمولاً توانایی صحبت کردن محدودی دارند یا به‌طور کامل قادر به استفاده از زبان گفتاری نیستند. با این حال، آن‌ها همچنان نیاز دارند بتوانند با اطرافیان خود ارتباط برقرار کنند و احساسات یا خواسته‌هایشان را بیان کنند. گفتاردرمانی برای این کودکان بر ایجاد راه‌های جایگزین ارتباطی، تقویت درک زبانی و افزایش تعامل اجتماعی تمرکز دارد. چالش‌های اصلی در این کودکان معمولاً شامل موارد زیر است:
-عدم استفاده از گفتار برای ارتباط: بسیاری از کودکان غیرکلامی نمی‌توانند از کلمات برای بیان نیازهای خود استفاده کنند و ممکن است به گریه، حرکات بدن یا رفتارهای چالش‌برانگیز متوسل شوند.
-محدودیت در درک زبان گفتاری: گاهی کودک نه‌تنها در صحبت کردن، بلکه در درک دستورات یا جملات دیگران نیز مشکل دارد.
-فقدان استفاده از نشانه‌های غیرکلامی: برخی از این کودکان از تماس چشمی، اشاره یا حرکات ساده برای برقراری ارتباط استفاده نمی‌کنند یا نمی‌دانند چگونه از آن بهره ببرند.
-کاهش تعامل اجتماعی: به دلیل ناتوانی در برقراری ارتباط، ممکن است کودک از تعامل با دیگران کناره‌گیری کند یا رفتارهای تکراری نشان دهد.
هدف گفتاردرمانی در این کودکان، ایجاد پایه‌های ارتباطی مؤثر از طریق روش‌های جایگزین است. درمانگر به کودک کمک می‌کند تا:
-از ابزارهای ارتباطی جایگزین استفاده کند، مانند کارت‌ها و تابلوهای تصویری، نرم‌افزارها و تبلت‌های ارتباطی که به او امکان می‌دهند با انتخاب تصویر یا آیکون پیام خود را منتقل کند.
-از حرکات بدنی و زبان اشاره بهره ببرد، مثلاً برای گفتن «می‌خواهم»، «نه»، یا «بله».
-مهارتهای اجتماعی را از طریق بازی و فعالیت‌های گروهی بیاموزد، مانند جلب توجه دیگران، پاسخ دادن به پیام‌ها و تعامل با همسالان در محیط‌های کنترل‌شده.
-توانایی درک و پاسخ به نشانه‌های غیرکلامی دیگران را تقویت کند، تا ارتباط دوسویه مؤثرتری شکل گیرد.
همچنین گفتاردرمانگر با والدین و مراقبان همکاری نزدیک دارد تا:
-ابزارها و روش‌های ارتباطی در خانه و محیط‌های روزمره نیز مورد استفاده قرار گیرند.
-والدین بتوانند ارتباط کودک را در موقعیت‌های طبیعی تشویق و حمایت کنند.
-پیشرفت‌ها و تلاش‌های کودک شناسایی و تقویت شوند تا انگیزه او برای برقراری ارتباط افزایش یابد.
روش‌های گفتاردرمانی برای کودکان اوتیسم غیرکلامی
استفاده از ابزارهای ارتباطی جایگزین
در این روش، درمانگر به کودک کمک می‌کند ابزارهایی برای بیان نیازها و خواسته‌های خود به شکل غیرکلامی بیاموزد. این ابزارها می‌توانند شامل تابلوهای تصویری یا کارت‌های نمادین باشند که کودک با اشاره یا برداشتن تصاویر خواسته‌های خود را بیان می‌کند، نرم‌افزارها و تبلت‌های ارتباطی که امکان انتخاب تصاویر یا آیکون‌ها برای انتقال پیام را فراهم می‌کنند، و همچنین حرکات بدنی و اشارات ساده مانند دست بلند کردن یا اشاره به شیء مورد نظر. هدف از این روش فراهم کردن راهی عملی و قابل فهم برای برقراری ارتباط است تا کودک بتواند پیام خود را به دیگران منتقل کرده و نیازهایش را ابراز نماید.
آموزش نشانه‌ها و زبان اشاره
برای برخی کودکان، استفاده از نشانه‌ها و زبان اشاره به‌عنوان جایگزینی مؤثر برای گفتار کلامی کاربرد دارد. در این روش، درمانگر به کودک آموزش می‌دهد چگونه با دست‌ها و حرکات بدن پیام‌های ساده‌ای مانند «می‌خواهم»، «نه»، «بله» یا «من گرسنه‌ام» را منتقل کند و این نشانه‌ها را در موقعیت‌های مختلف روزمره به کار گیرد تا مهارتهای ارتباطی در زندگی واقعی تثبیت شود. استفاده از این روش به کودک امکان می‌دهد خواسته‌ها و احساسات خود را ابراز کند و از رفتارهای چالش‌برانگیز ناشی از ناتوانی در برقراری ارتباط جلوگیری شود.
تقویت مهارتهای ارتباطی اجتماعی
در این بخش، تمرکز بر برقراری ارتباط مؤثر با دیگران و تقویت تعامل اجتماعی کودک است. کودک با تمرین می‌آموزد چگونه توجه دیگران را جلب کند، مثلاً از طریق نگاه، لمس یا استفاده از تابلوهای تصویری، به نشانه‌ها و پیام‌های دیگران پاسخ دهد، مانند دریافت دستور یا پاسخ به سؤال ساده، و نیازها و خواسته‌های خود را به شکلی قابل فهم بیان کند. این تمرینها معمولاً از طریق بازی‌های تعاملی و فعالیت‌های گروهی انجام می‌شوند تا کودک بتواند مهارتهای ارتباطی را در محیط‌هایی مشابه واقعیت تمرین کرده و تجربه‌های اجتماعی واقعی کسب کند.
استفاده از فعالیت‌های بازی‌محور و تصویری
فعالیت‌های سرگرم‌کننده و خلاقانه باعث می‌شوند کودک با انگیزه و علاقه مهارتهای خود را تمرین کند. این فعالیت‌ها می‌توانند شامل داستان‌گویی تصویری، که در آن کودک تصاویر را انتخاب می‌کند تا یک داستان بسازد و پیام خود را منتقل کند، بازی‌های گروهی برای تمرین مهارتهای اجتماعی و تعامل با همسالان در محیطی کنترل‌شده، و کار با لگو، پازل یا وسایل خلاقانه باشد، که کودک در حین بازی نیاز به همکاری و برقراری ارتباط پیدا می‌کند. این فعالیت‌ها به کودک کمک می‌کنند مهارتهای ابراز احساسات و تعامل اجتماعی را به شیوه‌ای جذاب و عملی تمرین کند.
همکاری با والدین و مراقبان
جمع بندی
به طور کلی، گفتاردرمانی در کودکان اوتیسم کلامی بر بهبود وضوح گفتار، مهارتهای مکالمه و تعامل اجتماعی تمرکز دارد، در حالی‌که در کودکان غیرکلامی، هدف اصلی ایجاد راه‌های جایگزین برای برقراری ارتباط مؤثر است. مسیر درمان در هر دو گروه فردمحور بوده و با توجه به نیازهای خاص هر کودک تنظیم می‌شود. همکاری والدین در تداوم تمرینها نقش کلیدی در موفقیت و ماندگاری نتایج درمان دارد.
سوالات متداول
1- چه مدت طول میکشد تا کودک نتایج گفتاردرمانی را ببیند؟
این زمان بسته به تواناییها، میزان همکاری کودک و تداوم تمرینها متفاوت است؛ برخی کودکان ممکن است طی چند ماه مهارتهای اولیه ارتباطی را بیاموزند و برای دیگران ممکن است نیاز به برنامه طولانیتر باشد.
2- آیا گفتاردرمانی باعث افزایش اعتماد به نفس کودک می‌شود؟
بله، با تقویت توانایی کودک در بیان نیازها و تعامل اجتماعی، اعتماد به نفس و انگیزه کودک برای برقراری ارتباط افزایش می‌یابد.