روش aba یکی از روش های درمانی موثر در درمان کودکان اوتیسم است که بر پایه رفتاردرمانی استوار می باشد. با توجه به داشتن نکات مثبت و منفی روش aba در درمان کودکان اوتیسم، انتخاب صحیح این روش برای کودکان مبتلا به اوتیسم حائز اهمیت می باشد. پس از ارزیابی کامل کودک مبتلا به اختلال طیف اوتیسم توسط دکتر متخصص اوتیسم، روش های درمانی گوناگون مورد بررسی قرار گرفته می شود. شایع ترین روش مورد استفاده در شروع آموزش کودکان اوتیسم، روش aba می باشد. روش aba، نوعی روش خالص پایین به بالاست. کل فرایند این روش درمانی توسط درمانگر کنترل می شود و کودک اوتیسم به محرک های فیزیکی و کلامی که توسط درمانگر ارائه شده، پاسخ می دهد و نیازی به درک آگاهانه از سوی کودکان اوتیسم نمی باشد. کلینیک کاردرمانی دکتر صابر، بهترین مرکز توانبخشی کودکان اوتیسم در تهران، با استفاده از روش های درمانی مختلف کاردرمانی و گفتاردرمانی و aba در درمان کودکان اوتیسم، مربی ای بی ای، مربی ABA در منزل و… به تحلیل رفتار کاربردی کودکان اوتیسم می پردازد. همچنین با ادقام روش های درمانی مختلف رفتاردرمانی در ایجاد رفتارهای اجتماعی مناسب در کودکان کوشا می باشد.
یکی از مهم ترین و اساسی ترین مهارت های مورد نیاز برای انجام مکالمه، حضور در گروه و ارتباط اجتماعی مناسب، رعایت نوبت است. اما کودک دارای اختلالات طیف اوتیسم در این حیطه دارای مشکلی مشخص و غیر قابل انکار است و این امر بر توانایی ارتباطی کودک اوتیسم و برقراری مکالمه با دیگران اثر منفی دارد. مرکز اوتیسم دکتر صابر با در اختیار داشتن تیم تخصصی گفتاردرمان اوتیسم، کاردرمان اوتیسم و روانشناسان کودک متخصص در زمینه رفتاردرمانی اوتیسم در درمان مشکلات رفتاری کودکان اوتیسم فعالیت می نمایند.
جهت تماس با کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی جناب آقای دکتر صابر (کلینیک توانبخشی پایا در پاسداران ، کلینیک توانبخشی غرب تهران در سعادت آباد) باشماره 09029123536 تماس حاصل فرمایید.
بنابراین رعایت نوبت نوعی از توانایی است که نیازمند تمرکزی قوی در تمامی برنامه های مداخله ای و آموزشی فرد دارای این دسته از اختلالات است. این حیطه نیازمند تمرکز بیشتری است چه در مراحل اوليه و چه در مراحل بعدی، هنگامی که فرد مهارت های ارتباطی سطح بالاتری به دست می آورد. در برنامه “بيش از کلام ” هانی توصیه می شود با استفاده از دسته ای از علامت و نشانه ها رعایت نوبت و زمانی که نوبت به وی می رسد به کودک اوتیسم آموزش داده شود. در این برنامه دو دسته از نشانه ها پیشنهاد می شوند. نشانه های آشکار و نشانه های طبیعی .
نشانه های آشکار، علائم و اشاره هایی هستند که دقیقا به کودک اوتیسم می گویند چه کارهایی انجام دهد. این کار را می توان با گرفتن دست وی و هدایت به سمت عملکردهایی که از او انتظار می رود انجام داد (هدایت جسمی) و یا به طور شفاهی و کلامی مثلا از طریق گفتن و تذکر اینکه نوبت وی است که فعالیت مورد نظر را انجام دهد.
نشانه های طبیعی برعکس نشانه های آشکار، کودک اوتیسم را با استفاده از مکث، سکوت و انتظار کشیدن تشویق می کند که رعایت نوبت کند و یا نوبت خود را درک کند، استفاده از سئوال، نشانه های دیداری، و راهنمایی، استفاده از تقویت کننده برای اوتیسم راه های دیگر ارائه نشانه های طبیعی برای آموزش نحوه رعایت نوبت به کودک اوتیسم به شمار می روند.
چرا کودک اوتیسم من نمی‌تواند نوبت را رعایت کند؟
کودکان مبتلا به اوتیسم اغلب با مفهوم نوبت گرفتن و رعایت آن دچار مشکل می‌شوند. این چالش تنها یک رفتار لجبازانه نیست، بلکه ریشه در تفاوت‌های عصبی و شناختی دارد که در این کودکان مشاهده میشود. برای درک بهتر این موضوع، لازم است به بررسی علمی این تفاوت‌ها بپردازیم. یکی از مهمترین دلایل این مشکل، تفاوت در پردازش اجتماعی است. کودکان اوتیسم در درک قوانین اجتماعی مانند نوبت‌گیری با دشواری روبرو هستند. تحقیقات نشان داده‌اند که این مسئله به دلیل تفاوت در عملکرد مغز، به ویژه در مناطقی که مربوط به حافظه کاری و کنترل تکانه هستند، ایجاد میشود. حافظه کاری ضعیف باعث میشود کودک دستورالعمل‌های مربوط به نوبت را به راحتی فراموش کند. همچنین، کنترل تکانه در این کودکان ممکن است دچار مشکل باشد، به این معنی که مقاومت در برابر تمایل به انجام فوری فعالیت‌ها برایشان دشوار است.
مسئله دیگر، مشکلات درک مفاهیم انتزاعی است. مفهوم نوبت یک قاعده اجتماعی انتزاعی محسوب میشود که نیازمند درک دیدگاه دیگران است. کودکان اوتیسم در تئوری ذهن که همان توانایی درک افکار و احساسات دیگران است، ضعف دارند. این موضوع باعث میشود نتوانند به خوبی بفهمند که چرا باید صبر کنند و نوبت دیگران را رعایت کنند.
علاوه بر این، حساسیت‌های حسی و اضطراب نیز نقش مهمی در این مشکل ایفا می‌کنند. بسیاری از کودکان اوتیسم به دلیل اضطراب ناشی از تغییر یا حساسیت به انتظار کشیدن، در رعایت نوبت مقاومت نشان می‌دهند. برای مثال، وقتی فعالیت مورد علاقه‌شان در جریان است، ممکن است تحمل نوبت دیگران برایشان بسیار سخت باشد. محیط‌های شلوغ مانند مدرسه یا مهدکودک می‌توانند این چالش را تشدید کنند.
برای کمک به این کودکان، راهکارهای عملی مختلفی وجود دارد. استفاده از زمان‌سنج‌های بصری مانند ساعت‌های شنی یا تایمرهای دیجیتال می‌تواند به کودک کمک کند تا مدت زمان انتظار را بهتر درک کند. تمرین با بازی‌های ساده مانند نوبتی انداختن توپ یا ساخت برج با مکعب‌ها نیز روش مؤثری است. تقویت مثبت رفتارهای مناسب، مانند تحسین کلامی یا دادن جایزه‌های کوچک پس از هر بار رعایت نوبت، می‌تواند به تثبیت این مهارت کمک کند.
درک ریشه‌های عصبی و شناختی این چالش به والدین و مربیان کمک میکند تا با صبر و به کارگیری روشهای سازگار با شرایط کودک، به او در یادگیری مهارت نوبت‌گیری یاری رسانند. این رویکرد نه تنها باعث کاهش تنش‌ها میشود، بلکه به کودک کمک میکند تا به تدریج این مهارت اجتماعی مهم را کسب کند.
نوبت گرفتن را تصویری آموزش دهیم! طراحی برنامه‌های مصور برای درک بهتر
کودکان اوتیسم معمولاً یادگیرندگان بصری هستند، به این معنی که اطلاعات را از طریق تصاویر بهتر پردازش و درک می‌کنند. این ویژگی باعث میشود استفاده از ابزارهای تصویری برای آموزش مفهوم نوبت به این کودکان بسیار مؤثر باشد. طراحی برنامه‌های مصور می‌تواند درک این مفهوم اجتماعی را برای کودکان اوتیسم تسهیل کند. اثربخشی ابزارهای بصری در آموزش نوبت به چند دلیل است. اولاً، این ابزارها باعث کاهش اضطراب می‌شوند، زیرا به کودک کمک می‌کنند تا پیش‌بینی بهتری از رویدادها داشته باشد. ثانیاً، درک مفاهیم از طریق تصاویر برای این کودکان واضح‌تر و ملموس‌تر از دستورات شفاهی است. بسیاری از کودکان اوتیسم در پردازش دستورات کلامی مشکل دارند، اما تصاویر را به راحتی درک می‌کنند.
انواع مختلفی از ابزارهای بصری برای آموزش نوبت وجود دارد. داستان‌های اجتماعی یکی از این ابزارها هستند که شامل یک داستان کوتاه با تصاویر می‌شوند و مراحل نوبت‌گیری را به صورت گام به گام توضیح می‌دهند. برای مثال، در یک داستان اجتماعی ممکن است نوشته شود: “وقتی دوستم با ماشین بازی میکند، من صبر می‌کنم. بعد نوبت من میشود.” این داستان‌ها با تصاویر همراه هستند تا کودک بهتر بتواند مفهوم را درک کند.
برنامه‌های تصویری یا ویژوال اسکدولز نوع دیگری از ابزارهای بصری هستند. این برنامه‌ها شامل یک سری عکس می‌شوند که ترتیب نوبت را نشان می‌دهند. برای مثال، ممکن است اولین تصویر نشان دهنده کودک اول باشد که با اسباب‌بازی بازی میکند، تصویر بعدی یک ساعت یا تایمر را نمایش می‌دهد که مدت زمان انتظار را مشخص میکند، و تصویر سوم کودک دوم را نشان می‌دهد که نوبت اوست.
کارت‌های نوبت نیز ابزار ساده اما مؤثری هستند. این کارت‌ها معمولاً شامل تصاویر یا نوشته‌هایی مانند “نوبت تو” و “نوبت دوستت” هستند که بین کودکان رد و بدل می‌شوند. این روش به کودک کمک میکند تا به صورت عینی و ملموس درک کند که چه زمانی نوبت اوست و چه زمانی باید منتظر بماند.
برای طراحی یک برنامه تصویری مؤثر، چند نکته مهم وجود دارد. بهتر است از علایق کودک در طراحی تصاویر استفاده شود. اگر کودک به ماشین‌ها علاقه دارد، استفاده از تصاویر ماشین برای نمایش نوبت می‌تواند بسیار مؤثر باشد. برنامه باید کوتاه و ساده باشد و معمولاً بیش از سه یا چهار مرحله نداشته باشد تا کودک بتواند آن را به راحتی دنبال کند. استفاده از عکس‌های واقعی کودک یا اسباب‌بازی‌هایش معمولاً تأثیر بهتری نسبت به تصاویر کلیشه‌ای دارد.
یک مثال عملی از این روش، آموزش نوبت در بازی با توپ است. در این روش، تصویر اول کودک اول را با توپ نشان می‌دهد که همراه با یک تایمر دو دقیقه‌ای است. تصویر دوم کودک دوم را با توپ و تایمر دو دقیقه‌ای نمایش می‌دهد. پس از هر بار رعایت نوبت، کودک می‌تواند یک پاداش کوچک مانند یک برچسب یا فعالیت مورد علاقه‌اش را دریافت کند.
برنامه‌های مصور یکی از مؤثرترین روش‌ها برای آموزش نوبت به کودکان اوتیسم محسوب می‌شوند. با طراحی مناسب و تمرین مداوم، این روش می‌تواند به کودکان کمک کند تا این مهارت اجتماعی مهم را به تدریج کسب کنند. استفاده از تصاویر و ابزارهای بصری نه تنها یادگیری را تسهیل میکند، بلکه باعث کاهش اضطراب و افزایش مشارکت کودک در فعالیت‌های گروهی میشود.
سوالات متداول:
1-اگر کودک هنگام انتظار برای نوبت خود دچار اضطراب میشود چه کنیم؟
اضطراب ناشی از انتظار برای نوبت را می‌توان با چند راهکار مدیریت کرد. ابتدا مدت زمان انتظار را به حداقل برسانید و به تدریج افزایش دهید. استفاده از تایمر بصری که گذشت زمان را نشان می‌دهد بسیار کمک‌کننده است، زیرا به کودک درک بهتری از مدت زمان باقی مانده می‌دهد. فعالیت‌های جایگزین برای دوره انتظار در نظر بگیرید، مثلاً یک اسباب‌بازی کوچک یا فعالیت حسی که در زمان انتظار با آن مشغول شود. تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق یا فشار عمیق (مانند در آغوش گرفتن محکم) می‌تواند کمک کند. همچنین می‌توانید از سیستم‌های پاداش استفاده کنید که پس از تحمل موفقیت‌آمیز دوره انتظار ارائه می‌شوند. مهم است که در ابتدا انتظارات را بسیار پایین در نظر بگیرید و به تدریج افزایش دهید.
2-اگر کودک اصرار دارد همیشه اول باشد یا نوبت دیگران را رعایت نکند چه واکنشی نشان دهیم؟
در این موقعیت‌ها مهم است خونسردی خود را حفظ کنید و با قاطعیت اما آرام واکنش نشان دهید. از جملات کوتاه و واضح استفاده کنید، مثلاً “الان نوبت برادرته، بعد نوبت تو می‌شه”. اگر کودک مقاومت کرد، می‌توانید از تکنیک “انتخاب محدود” استفاده کنید: “می‌تونی صبر کنی تا نوبت تو بشه، یا می‌تونیم یک بازی دیگه انجام بدیم که زودتر نوبت تو بشه”. از ابزارهای بصری مانند تایمر یا کارت نوبت استفاده کنید تا موضوع عینی‌تر شود. اگر کودک رفتار مناسبی نشان داد، بلافاصله تقویت مثبت ارائه دهید. در مواردی که کودک اصرار به اول بودن دارد، می‌توانید گاهی از سیستم چرخشی استفاده کنید (“دیروز تو اول بودی، امروز نوبت دوستته”). مهم است که در اجرای این قوانین ثابت‌قدم باشید.
استفاده از ای بی ای در مرکز توانبخشی کودکان اوتیسم
روش ای بی ای یکی از روش های درمانی در کودکان اوتیسم است که بر پایه رفتارگرایی استوار است. با توجه به نکات مثبت و منفی روش درمانی aba در درمان کودکان اوتیسم انتخاب صحیح این روش برای کودک اوتیسم بسیار مهم می باشد. در مرکز توانبخشی کودکان اوتیسم پس از ارزیابی کامل کودک اوتیسم توسط دکتر متخصص اوتیسم و تعیین سطح شناختی ، ارتباطی و ذهنی کودک اوتیسم روش های درمانی مختلف مورد بررسی قرار گرفته می شود. دکتر صابر با تجربه بالا در زمینه درمان کودکان اوتیسم در مرکز اوتیسم تهران بهترین روش های درمانی را برای تسریع در درمان اوتیسم برمیگزینند و این امر موجب پیشرفت روز افزون مراجعین بهترین مرکز اوتیسم تهران گردیده است.
تاریخچه روش ای بی ای در کودکان اوتیسم
سابقه رفتار گرایی به اوایل قرن بیستم و ادوارد ثورندایک و واتسون باز می‌گردد. در آن روزها روانشناسی به واسطه نگاه شکاکانه اش بیشتر از هنر جادوگری مورد توجه قرار گرفته بود. ثورندایک و واتسون در پی آن بودند که روانشناسی هم جا پای علوم پایه مثل فیزیک و شیمی بگذارد. برای این منظور آنها موضوعاتی که مستقیما قابل مطالعه و قابل مشاهده نبود را کنار گذاشتند. موضوعاتی چون تفکر، شناخت و ادراک. آنها به جای این موضوعات بر رفتارهای قابل مشاهده و متغیرهای محیطی مختلف که باعث افزایش یا کاهش نرخ بروز رفتارها می شوند، متمرکز شدند. هر چند آنها از واژه پایین به بالا استفاده نکردند. ولی در واقع آنها روان شناسی را بر مبنای روش های یادگیری پایین به بالا استوار کردند (رقیب ثورندایک و واتسون ، ویلیام جیمز، استاد دانشگاه هاروارد با طرح روش بالا به پایین مدعی شد که آگاهی می‌تواند موضوع مناسبی برای مطالعات روانشناسی باشد.
ثورندایک روشهای فرار حیوانات از قفس را مورد مطالعه قرار داد. حیوانات هر بار پس از هر کوشش موفق زمان کمتری برای فرار نیاز داشتند. او مدعی بود که چون فرار از قفس برای حیوان جالب است تجربه آزادی هر رفتاری که قبل از آن رخ داده باشد را تقویت می کند. وی این پدیده را (قانون اثر) نامید. در سال ۱۹۱۱ در کتابش با نام هوش حیوانات نوشت : از میان رفتارهای مختلف، رفتاری که به پاداش نزدیک تر باشد (زودتر باعث کامروایی شود) با احتمال بیشتری تکرار خواهد شد و رفتاری که منجر به ناکامی حیوان شود احتمال تکرار کمتری دارد. ثورندایک هرگز چیزی درباره تفکر حیوانات و روش حل مسئله آنها نگفت. چرا که از نظر وی تفکر قابل مشاهده و اندازه گیری نبود. ثورندایک می‌خواست بداند که آیا اگر به حیوان اجازه بدهیم نحوه فرارحیوان دیگر را ببینند، آیا خودش راحت تر فرار خواهند کرد؟ لذا آزمایش‌هایی با گربه ها انجام داد. وی نتیجه گرفت که مشاهده روش فرار یک گربه کمکق به کاهش زمان فرار گربه مشاهد نمی کند.
واتسون به مطالعه بچه‌ها نیز پرداخت. وی در سال ۱۹۲۸ در کتاب (مراقبت های روانشناختی نوزادان و کودکان) منکر وجود پدیده های درونی مثل خشم، همدلی، ترس، خجالت، حسادت، عشق، استعداد و… بود و مدعی شد که همه رفتارهای کودک محصول شرطی سازی است. هر رفتاری که بعدها ظاهر می کنیم در کودکی ساخته میشود. رفتارگرایان معتقدند که چیزی از درون کودک رشد نمی کند.
نظر واتسون و ثورندایک بعدها توسط شاگرد معروفشان اسکینر تلطیف شد. در یک آزمایشگاه که اسکینر طراحی کرد، هرگاه کبوتر اسکینر به طور تصادفی سرش را برای یک تا دو ثانیه بالا می‌برد اسکنر دکمه ای را می فشرد که منجر به رها شدن مقداری غذا به داخل قفس کبوتر می شد. چیزی نگذشت که کبوتر سرش را بالا نگه می داشت. از منظر اسکینر، رفتار تصادفی کبوتر (بالا بردن سر) بر روی محیط اثر گذاشته و باعث آزادسازی غذا میشود (با کمی کمک پشت پرد اسکینر) . اسکینر به کمک قانون اثر ثورندایک این پدیده را شرطی سازی عاملی نامید. دریافت غذا و فرار از قفس تجربه خوشایندی است و باعث افزایش احتمال بروز رفتاری میشود که دقیقاً قبل از ظهور پاداش رخ داده است (در مورد بالا بردن سر). در این مورد هم نیازی نیست که فکر کنیم می‌فهمد چه اتفاقی رخ داده است. رفتارگرایان منکر وجود فرد در کبوتر ها و نیز انسان ها هستند. آنها معتقد در تمام رفتارهای ما حتی رفتار های پیچیده، محصول زنجیره های محرک – پاسخ تقویت شده هستند.
روش ABA چیست؟
ABA (ای بی ای) رایج ترین روش مورد استفاده در شروع آموزش کودکان اوتیسم می باشد. روش ای بی ای، یک روش خالص پایین به بالاست. کل فرایند توسط درمانگر کنترل می شود و کودک اوتیسم به محرک های فیزیکی و کلامی ارائه شده پاسخ می دهد و هیچ راه‌حلی توسط کودک اوتیسم به کار گرفته نمی‌شود و نیازی به درک آگاهانه تکلیف از سوی کودکان اوتیسم نمی‌باشد. روش ای بی ای در کودکان اوتیسم (ABA ) با انتقاداتی همراه است. برخی محققان معتقدند که روش ABA باعث افزایش بروز رفتارهای چالش برانگیز در کودک اوتیسم میشود. در بسیاری موارد کارکرد رفتارهای چالش برانگیز، واکنش به استرس و اضطراب حاصل از آموزش می باشد یا برای فرار از کار اقدام به بروز چنین رفتارهایی می‌کنند. باید دقت داشت که کودک اوتیسم در تعامل و برقراری ارتباط با مشکل مواجه است. بروز چنین رفتارهایی فرایند ارتباط را برای کودک اوتیسم ترسناک تر و ناخوشایند تر جلوه خواهد داد. روش ای بی ای در درمان اوتیسم هر چند ممکن است در کوتاه مدت پاسخگو باشد، گاهی عواقب وخیمی به بار می آورد و این امر اصل ارتباط را خدشه دار میکند. این گروه از محققان معتقدند اند با توجه به اینکه روشهای رفتاری مبتنی بر محیط طبیعی، کودک محور تر می باشند و فشار کار نیز در آن کمتر است، احتمال بروز رفتارهای چالش برانگیز کاهش می یابد. لذا توصیه می کنند درمان کودک اوتیسم با روش های رفتاری مبتنی بر محیط طبیعی آغاز شود. از سوی روش ای بی ای در کودکان اوتیسم( ABA )انگیزه ی برقراری ارتباط خود به خودی در کودک اوتیسم را سرکوب میکند. چرا که کودک اوتیسم به سرنخ ها و پاداش های ارائه شده از سوی درمانگر وابسته شده و بروز رفتار کودک اوتیسم محدود به مواجهه با موقعیت‌های خاص می گردد.
آیا (ABA) ای بی ای اوتیسم را درمان میکند؟
رفتارگرایان گاهی ادعا می کنند که ABA اوتیسم را درمان می کند، اما منطق شان دو نقصیه دارد. اول اینکه رفتارگرایان رشد را نادیده می‌گیرند و تمام پیشرفت کودک اوتیسم را به مداخلات رفتاری روش ای بی ای نسبت می دهند. اما همه می دانند که چیزی به نام رشد وجود دارد که مداخلات به موازات آن اثر می کند.
تقویت منفی آن چیزی که شما فکر میکنید نیست. بسیاری از افراد فکر می‌کنند تقویت منفی همان تنبیه است. در واقع تقویت منفی و تنبیه دو کارکرد متفاوت دارند. تقویت منفی عبارت است از حذف محرک ناخوشایند و کارکرد آن تقویت است. یعنی زمینه سازی برای افزایش تکرار رفتار. اما تنبیه ارائه یک محرک ناخوشایند است به منظور کاهش و خاموش سازی رفتار نامطلوب. یکی از رایج ترین اشکال تقویت منفی که والدین به طور ناخودآگاه با انجام آن باعث تقویت رفتار نامطلوب به کودکشان میشود حذف تکلیف مورد نظر در صورت مقاومت کودک اوتیسم است. لذا با حذف الگویی که کودک اوتیسم با آن موافقت موافق نیست مقاومتش را تقویت می کنند.
دومین نقص آن است که رفتار گرایی رخدادهای ذهنی مثل فهم و کشف را نادیده می‌گیرد. درمانگران ای بی ای با کنار گذاشتن این مفاهیم به خود اجازه می دهد که گستره درمان کودکان اوتیسم را بسیار محدود نماید. این امر مثل آن است که در یک کلاس دامنه هنجار بودن را فقط محدود به داشتن بهره هوشی هنجار کنیم و نسبت به مهارت های اجتماعی و کاربرد شناسی زبان بی‌توجه باشیم. نادیده گرفتن رویدادهایی ذهنی خصوصی از سوی رفتارگرایان در روش ABA در درمان اوتیسم تنها تا وقتی قابل قبول است که هنوز کودک اوتیسم به تفکر انتزاعی دست نیافته است. کودکان دارای رشد عادی اولین نشانه‌های تفکر انتزاعی را در حدود ۱۰ ماهگی ظاهر می کنند. وقتی کودک در می یابد که صداهایی مثل (بابا و مامان) صرفاً سیگنال‌هایی نیستند که با گفتن آن غول های مهربان برای رفع نیازهای او حاضر می‌شوند! بلکه (مامان و بابا) نام دو نفر می باشد! در همین سن کودک به طور انتخابی به نامش پاسخ می‌دهد. تشخیص اینکه اشیا، رویدادها و افراد در دنیای فیزیکی را می‌توان در قالب کلمات یا اشارات بازنمایی کرد، یک گام بزرگ در روند رشد ذهنی کودک به حساب می‌آید. جهش های ذهنی دیگری نیز در همان محدوده زمانی رخ می دهد. کودک در حدود ۱۲ ماهگی از قاشق برای خوردن و مداد رنگی برای نقاشی (ابزار) استفاده میکند. در حدود ۱۴ ماهگی می فهمد که می‌تواند با فشار دادن یک دکمه رویدادی را رقم بزند (علت – معلول). در حدود ۱۸ ماهگی کودک می‌تواند با مشاهده رفتار آن را یاد بگیرد. دقیقا همان کاری که گربه های ثورندایک قادر به انجام آن نبودند! در حدود دو سالگی کودکان دارای رشد عادی قادر به انجام بازی های تقلیدی می‌شوند و آنچه در محیط بیرون می بینند را بعداً انجام می دهند و در ۳ سالگی قادر به بازی‌های تخیلی می‌شوند و می‌توانند دنیای تخیلی خودشان را خلق نمایند.
با توجه به موارد ذکر شده درباره روش ای بی ای در درمان کودکان اوتیسم می توان اینطور نتیجه گیری کرد که تشخیص زمان استفاده از روش ای بی ای برای کودکان اوتیسم بسیار حائز اهمیت است. تشخیص این مورد که چه زمان از روش ای بی ای در درمان اوتیسم در مرکز اوتیسم استفاده شود به شناخت و تشخیص دقیق مشکلات و نقاط ضعف و قوت کودک اوتیسم توسط دکتر متخصص اوتیسم بستگی دارد یک متخصص توانبخشی کودکان اوتیسم با بررسی همه جانبه مشکلات کودک اوتیسم بهترین انتخاب را در روند درمان کودک انجام می دهد.
سوالات متداول:
1-آیا روش ABA فقط برای رفتارهای مشکل‌ساز است یا برای آموزش مهارت‌ها هم کاربرد دارد؟
ABA یک روش جامع است که هم برای کاهش رفتارهای نامطلوب و هم برای آموزش مهارت‌های جدید کاربرد دارد. از آموزش گفتار و مهارت‌های اجتماعی گرفته تا مهارت‌های خودیاری و تحصیلی همه با این روش قابل آموزش هستند. این روش بر پایه اصول یادگیری طراحی شده است.
2-چگونه می‌توانم از روش ABA برای بهبود مشکلات خواب فرزندم استفاده کنم؟
ABA برای مشکلات خواب شامل ایجاد روال ثابت قبل از خواب، استفاده از راهنماهای بصری و سیستم پاداش برای خوابیدن در زمان مناسب است. ابتدا الگوی خواب فعلی کودک را ثبت کنید، سپس به تدریج زمان خواب را تنظیم نمایید. می‌توان از تقویت‌کننده‌های صبحگاهی (مثل صبحانه مورد علاقه) برای خواب به موقع استفاده کرد.
در ابتدا بهتر است مفهوم رفتار توضیح داده شود، بر اساس تعریف ارائه شده هر عملی که از ارگانیزم یا فرد سر میزند رفتار نامیده می شود. در روانشناسی رفتار، این واژه دقیق تر تعریف می شود: هر فعالیتی را که ارگانیزم انجام دهد و به وسیله موجود زنده دیگر،قابل اندازه گیری و مشاهده باشد رفتار گویند. روش های مختلف رفتار درمانی در درمان مشکلات رفتاری کودکان با اختلالات رفتاری، نظیر بیش فعالی، پرخاشگری ، اوتیسم و…. به کار می رود. در درمان کودکان اوتیسم رفتار درمانی یکی از حیطه های کاربردی می باشد که به صورت روش هایی نظیر آموزش در محیط طبیعی(NET یکی از روش های درمان کودکان اوتیسم)، آموزش پاسخ های محوری (PRT در درمان کودکان اوتیسم) و فلورتام و روش ABA در درمان اوتیسم در روند درمان کودکان اتیسم استفاده می شود.
رفتار درمانی عمدتا از طریق کارهای تاثیر گذار سه نظریه پرداز به وجود آمده است:پاول، واتسون ، اسکینر . به طور کلی رفتار درمانان در برنامه های درمانی خود به مفهوم رفتار به عنوان اصلی ترین بخش مداخله توجه می کنندو هم چنین مشکل فرد را، در قالب عملکرد های قابل مشاهده فردی بیان می کنند، و به باور آنان مشکلات فرد از دوجنبه قابل بررسی است،فزونی رفتار و کمبود رفتار.
در نظریه رفتار درمانی اسکینر به سه مفهم تقویت مثبت، تقویت منفی، تنبیه اشاره می شود. به عنوان مثال اگر بخواهیم رفتار مطلوب فرد را تقویت کرده یا افزایش دهیم از تقویت مثبت یا منفی استفاده می کنیم.تقویت مثبت: هر گاه در مقابل یک رفتار، محرک خوشایندی به محیط اضافه شود به نحوی که موجب افزایش یا تثبیت رفتار مطلوب شود،تقویت مثبت اتفاق افتاده است بنابر این محرک خوشایند محرکی است که تقویت کننده باشد و این موضوع برای تثبیت رفتار ضروری است.
علم رفتارگرایی، برچند اصل مهم و بنیادین بنا نهاده شده است:
اولین فرض رفتارگرایی، محیط گرایی است که می گوید: تمامی ارگانیزم ها از جمله انسان، تحت تاثیر محیط قرار دارند. انسان از طریق تداعی های ایجاد شده میان محرک هایی که قبلا تجربه کرده قادر به پیش بینی آینده خواهد بود. به همین علت است که رفتار انسان و حیوان در معرض پاداش ها و تنبیه ها قرار می گیرد و با استفاده از آن جهت می یابد و شکل می گیرد.
فرض دوم رفتارگرایی، آزمایشگری است که می گویند: از طریق آموزش می توان دریافت که کدام بخش ها و یا عوامل موجود در محیط موجب بروز رفتار ها شده است و چگونه می توان آن را تغییر داد.با روش آموزشی می توان تعیین کرد که چه چیزی باعث می شود که افراد، امور مختلف روزمره زندگی را انجام دهند. یعنی افراد چرا و چگونه یاد می گیرند و یا فراموش می کنند.
سومین فرض رفتاردرمانی، افزایش میزان پیش بینی سطح تغییر در فرد است. اگر فرد محصول محیط است و تمام یادگیری وی در اثر تعامل با محیط شکل می گیرد، وقتی بتوان اجزای شکل دهنده محیط فرد را به وسیله تجربه تکرار پذیر شناسایی و کشف کرد، کار بزرگی می توان انجام داد. یعنی وقتی محیط تغییر کند فرد هم تغییر می کند.
آموزش در محیط طبیعی(NET یکی از روش های درمان کودکان اوتیسم)، آموزش پاسخ های محوری (PRT در درمان کودکان اوتیسم) و فلورتام همه از روش های رفتاردرمانی در درمان کودکان اتیسم می باشد.
آموزش در محیط طبیعی(NET در درمان اوتیسم)، آموزش پاسخ های محوری (PRT در درمان اوتیسم) و فلورتام. ان ای تی و پی آر تی انشعاباتی از ABA ( از روش های شناخته شده اوتیسم) هستند. فلورتایم توسط روانپزشکی به نام استانلی گرین اسپین در درمان کودکان اوتیسم ابداع شد. مهمترین تفاوتی که بین روشهای ان ای تی و پی آر تی با فلورتایم در درمان اوتیسم وجود دارد در نوع واژگانی است که در این دو رویکرد به کار گرفته میشود. رفتاردرمانی NET و PRT به فرایند کشف آنچه کودک می‌خواهد، عملیات پذیرش میگویند و به تعامل رفت و برگشتی بین کودک و درمانگر، کنترل مشترک میگویند. گرین اسپن به این الگو ها (جلب توجه کودک) (تنظیم هیجانی) و (باز بستن حلقه های ارتباط) می گوید. این ها در واقع تفاوت واژگان رفتاردرمانان و روان پزشکان است ولی از منظر کودک اوتیسم هر دو روش مثل هم هستند.
رفتار درمانی اوتیسم در روش PRT و ABA
هیئت تحلیلگران رفتار دارای گواهینامه، هم بر ای بی ای( ABA ) و هم بر NET نظارت دارند. هیچ روند آموزش خاصی در درمان اوتیسم برای NET موجود نمی باشد و اگر گشتی در اینترنت بزنید هیچ سایت یا کتاب مخصوص NET پیدا نخواهید کرد. NET فقط یک تکنیک برای تحلیل گران رفتار می باشد. اما وضعیت PRT متفاوت است. PRT یک روش درمانی رفتار محور است که توسط رابرت و لین گوگل و لورا شریبمن در پردیس سانتا باربارای دانشگاه کالیفرنیا تدوین شد. رفتاردرمانان پاسخ های محوری را رفتارهایی می‌دانند که نقطه ثقل طیف وسیعی از کارکردهای مختلف است. هر گونه تغییر مثبت در این رفتارهای محوری آثار مثبت فراگیری بر رفتارهای دیگر دارد و راه موثری برای ایجاد پیشرفت منظم در رفتار کودکان دارای اتیسم است. از نظر رفتار درمانی پاسخ های محوری عبارتند از:
انگیزش برای مشارکت در تعاملات اجتماعی – ارتباطی در کودک اوتیسم
آغازگری اجتماعی به ویژه در اشتراک گذاری لذت‌ها و توجه مشترک
خودتنظیمی رفتار در کودک اوتیسم
روش های انشعابی از ABA شامل پی آر تی و ان ای تی در درمان کودکان اوتیسم می باشند. یکی از ویژگی‌هایی که PRT را از روش درمان در محیط طبیعی NET متمایز می کند، نقش فعال والدین (یا دیگر اطرافیان کودک) در امر رفتاردرمانی کودکان اوتیسم است. رفتار درمانان معتقدند به جای اینکه رفتار درمان کودک اوتیسم به جلسات رفتار درمانی مجزا محدود شود، PRT یک فرایند پیوسته است که بهتر است توسط والدین (مراقبان) کودک ارائه شود. آنها معتقدند که PRT در صورتی کارآمد خواهد بود که در محیط طبیعی و با عادات خانواده و در زندگی روزمره عجین شود. روش PRT در درمان کودک اوتیسم در کاهش ناکامی‌های کودک و بهبود ارتباط وی بسیار کارآمد است. در واقع روش پی ار تی در درمان اوتیسم یک برد – برد واقعی است. کودک اوتیسم پیشرفت میکند و والدین نسبت به توانایی شان در پیشبرد رفتار کودک مطمئن می شوند.
مدل ارتباط بر اساس تفاوت های فردی و رشدی (فلورتایم)
مدل فلورتایم ارتباط بر اساس تفاوت های فردی و رشدی به این دلیل بیشتر به فلورتایم معروف است که اکثر مداخلات آن در قالب بازی روی زمین انجام می شود. این روش توسط گرین اسپین که یک روان پزشک اطفال است، ابداع شد. برخلاف ثورندایک، واتسون، اسکینر و لواس که معتقد به رفتارهای قابل مشاهده هستند و وجود هر گونه استعداد ذهنی درونی در کودک را منکر می شوند، گرین اسپن روش فلورتایم خود را بر این باور که هیجانات امکان هرگونه یادگیری را فراهم میکند بنا نهاد وی معتقد بود که موتور رشد در درون کودک است نه در محرک ها و پاداش های بیرونی.
(من با تفاوت های فردی و سطوح رشدی کودکان کار می کنم. رمز اصلی پیشرفت کودک در آن است که تا چه حد بتوانیم به او کمک کنیم تا از هیجانات، خواسته ها و نیاتش برای هدایت رفتار و افکارش استفاده کند هیجانات زیربنای یادگیری شناختی است… این هیجانات است که تجارب موجود را دسته بندی ، سازماندهی و پیرایش می کند.)
گرین اسپن معتقد بود که مشکل اصلی در اوتیسم شکست در پیوند سیستم عاطفی (لیمبیک) با سیستم برنامه ریزی حرکتی است. این امر منجر به کلیشه های حرکتی و کلامی می شود که فاقد معنای اجتماعی است. وی معتقد بود که توسط روش فلورتایم ابتدا باید هیجانات کودک اوتیسم را تحریک نمود. وقتی هیجانات وی به اوج رسید از این انرژی هیجانی کودک اوتیسم برای فهم خود و نیات بهره برد. گرین اسپن برخلاف ادعای واتسون که می گفت هیچ چیز درونی برای رشد وجود ندارد، به عوامل درونی در درمان کودکان اوتیسم معتقد بود.
روش DIR هم مثل PRT و NET (بر علائق طبیعی کودک و استفاده از آنها به منظور بسیج توجه، مشارکت، تعامل، ارتباط و تفکر) متکی است. DIR ممکن است با تقلید رفتار درمانگر از رفتار کودک من جمله کلیشه های وی آغاز شود. اگر کودک بال بال می زند،رفتار درمان هم همان کار را انجام می دهد سپس در این میان، موقعیت هایی برای یادگیری کودک خلق میکند. به عبارت دیگر رفتاردرمان با تخریب بازی گونه فعالیت های کودک اتیسم او را وادار به واکنش میکند. برای مثال اگر کودک بال بال می زند، رفتاردرمانگر دست خود را به بازوی کودک گیر می دهد. حالا کودک گیر افتاده است و تا به رفتار درمانگر توجه نکند نخواهد توانست به کارش ادامه دهد. گرین اسپن توصیه می کند که کودک از ۸ جلسه ۲۰ دقیقه ای فلورتایم در طول روز جهت درمان برخوردار شود و اینکه یک سوم تا نصف وقت کودک اوتیسم در خانه صرف تعاملات خود انگیخته شود. از نظر گرین اسپن فلورتایم چیزی بیش از مجموعه‌ای از تمرین های درونی است؛ بلکه یک فلسفه است. (هر بار که در طول روز با کودک کار می کنید و با او تعامل می کنید توانایی تفکر منطقی را در او تقویت می کنید. هر بار که به او لباس می پوشانید و او در می آورد و شما دوباره می پوشانید هر بار که با اشاره به کودک می فهمانید که تلویزیون را روشن کند قدری بر قصدمندی، هویت، مفید بودن و توان ارتباطی کودک افزوده میشود. از طریق تعاملات دو سویه به کودک کمک می کنید تا مهارت های شناختی، حرکتی، هیجانی و اجتماعی خود را شکل داده و تقویت کند و به خودآگاهی برسد. گرین اسپن ۶ مهارت رشدی که کودکان هنجار برای رسیدن به اهدافشان مورد استفاده قرار می‌دهند و کودکان دارای اوتیسم در آنها ضعف دارند و روش فلورتایم را برمبنای آن پایه گذاری کرده است،به شرح ذیل بر می شمارد :
1. خودتنظیمی و ابراز علاقه به دنیا ۳ ماهگی : توانایی آرام کردن خود و پس از آن علاقه نشان دادن به مناظر، صداها و حواس مختلف حاصل از تجربه دنیا
2. مشارکت ۵ ماهگی : توانایی شرکت در ارتباط دوسویه با دیگران. بر اساس نظر گرین اسپن تسلط بر این مرحله رشدی مهارت های حرکتی، شناختی و زبانی را با هم یکپارچه می کند.
3. ارتباط دو سویه قصدمند ۹ ماهگی : کودک به طور ارادی و فعال انجام کاری را انتخاب می کند و می داند که عملش چه نتیجه ای به بار خواهد آورد.
4. حل مسئله پیچیده، اشارات، آگاهی پیش کلامی از خود تا ۱۸ ماهگی : گرین اسپن معتقد است که توانایی فهم الگوهای موجود در رفتارها مثل انجام مجموعه از اشارات یا اعمال متوالی برای حل یک مسئله، پیش نیاز به گفتار است. برای مثال کودک اول به بطری شیر نگاه میکند سپس به مادرش نگاه میکند، سپس در حالی که همچنان ملتمسانه به مادرش نگاه میکند برای رسیدن به بطری تلاش میکند. این الگو پیش از کسب اولین کلمات برای ابراز خواسته دیده می شود.
5. ایده های هیجانی – توانایی تصور تا ۳۰ ماهگی : گرین اسپن بر اهمیت بازی تاکید می ورزد. توانایی کودکان در شکل دادن ایده اول در بازی رشد می کند، بعدا به کودک به کمک والدینش روی احساسات، آرزوها و نیاتش اثر می‌گذارد. در بازی کودک احساسات خود و دیگران را می گوید: (من خوشحالم.
ناراحتی؟ مامان.)
6. تفکر هیجانی – پل زدن بین ایده ها
۴۲ تا ۴۸ ماهگی : برای مثال کودکی که قبلاً با حالات هیجانی غم و عصبانیت آشنا شده است در مرحله ۶ می تواند بین آنها ارتباط برقرار کند. لذا به مادرش می‌گوید (وقتی از دست من عصبانی می شی من غصه میخورم !) مراحل خودتنظیمی، مشارکت و ارتباط دو سویه قصدمند گرین اسپن همان پاسخ های محوری گوگل ها می باشد یعنی (خودتنظیمی رفتار، انگیزه برای مشارکت در تعاملات ارتباطی – اجتماعی اشتراک لذت‌ها و توجه مشترک) لذا علیرغم اینکه دنیای رفتارگرایان و شناخت گرایان جدا از هم است اما این جا هر دو بر روی یک هدف متمرکز هستند. فقط یکی بر دنیای درون و حالات هیجانی کودک تکیه می کند و دیگری (رفتارگرایان) بر روی رفتارهای قابل مشاهده مقدمه و نتیجه.
DIR و PRT وNET در درمان اوتسیم با به کارگیری تقویت های هیجانی در محیط طبیعی فراتر از ABA عمل می کنند. هر چند همچنان تجارب آموزشی توسط درمانگر (بزرگسال) مدیریت می شود. درمانگر با تدوین سناریوهای کوتاهی از علاقه کودک در جهت رشد وی بهره می گیرد. هدف اصلی DIR , PRT , NET در اوتیسم آن است که کودک کمتر به ترغیب درمانگر وابسته باشد، آغازگری از سوی کودک، تشویق شود و در نهایت نتایج طبیعی عمل (دسترسی به شی یا عمل مورد علاقه) جایگزین پاداش های رفتاردرمان (بغل، قلقلک، خوراکی و تشویق کلامی) شود. NET, PRT, DIR در درمان کودک اوتیسم فقط وقتی قابل استفاده است که کودک به مرحله توجه به حضور درمانگر یا دیگران رسیده باشد.
کدام روش درمان برای کودک اوتیسم من مناسب است؟
روش های رفتاردرمانی در درمان کودکان اوتیسم ،ارائه شده شامل فلورتایم، پی آر تی، ای بی ای و… که در این مطلب مطرح شد از روش های رایج درمان رفتاردرمانی در کودکان اتیسم است یکی دیگر از روش های با پایه رفتاردرمانی که در ایجاد ارتباط کودکان اوتیسم به کار می رود روش تیچ می باشد که در مقاله های پیشین به توضیح مفصل آن پرداخته شد. نکته قابل تعمل در درمان کودکان اوتیسم توجه به استفاده از روش های درمانی متناسب با سطح درک و پیشرفت کودک است. با توجه به رشد شناختی و روانی کودک در سال های ابتدایی زندگی و تایم طلایی درمان در کودکان اوتیسم (سنین 2 تا 6 سال) تشخیص روش درمانی مناسب با سطح رشدی کودک بسیار حائز اهمیت است. جناب آقای دکتر صابر با سابقه بالا در زمینه تشخیص و درمان کودکان اوتیسم می تواند بهترین روش درمان کودکان اتیسم را به شما ارائه دهد. به نظر می رسد بهترین روش درمان در کودکان اتیسم تلفیقی از درمان های شناختی، توانبخشی( کاردرمانی و گفتاردرمانی) و یکپارچگی حسی و رفتاردرمانی می باشد، که بسته به شرایط کودک اوتیسم با تقدم و تاخر خاصی ارائه می گردد. کلینیک توانبخشی غرب تهران و مرکز پایا با دارا بودن تیم درمانی تخصصی در زمینه اتیسم شامل کاردرمانان، گفتاردرمانان و روانشناسان متخصص در زمینه رفتاردرمانی به ارائه درمان های جامع در زمینه کودکان اوتیسم می پردازد. رضایت و همراهی مراجعین ما در سال های متمادی نشانه اعتماد آنان به روش های نوین درمانی ما می باشد.
سوالات متداول:
1- آیا می‌توان ABA، PRT و فلورتایم را همزمان استفاده کرد؟
بله، ترکیب این روش‌ها ممکن است. مثلاً از ABA برای مهارت‌های پایه، PRT برای تعمیم یادگیری و فلورتایم برای رشد هیجانی استفاده شود. اما نیاز به هماهنگی تیم درمان دارد.
2-آیا فلورتایم برای کودکان بزرگتر هم مؤثر است؟
بله، اما نیاز به تعدیل دارد. برای کودکان بزرگتر می‌توان از فعالیت‌های پیچیده‌تر و موضوعات مورد علاقه آنها استفاده کرد. این روش در تمام سنین قابل اجراست.
