گفتار و زبان پایه اصلی ارتباط کودک با خانواده و جامعه است. برخی کودکان ممکن است در رشد گفتاری و زبانی خود تأخیر داشته باشند یا با مشکلاتی مواجه شوند که نیاز به گفتاردرمانی پیدا کنند. شناخت علائم نیاز به گفتاردرمانی به والدین کمک می‌کند هرچه سریع‌تر اقدام کنند و از مشکلات بلندمدت جلوگیری شود.
علائم نیاز کودک به گفتار درمانی
تأخیر در شروع گفتار
یکی از واضح‌ترین نشانه‌های نیاز کودک به گفتاردرمانی، شروع دیرهنگام صحبت کردن است. کودکان معمولاً روند طبیعی گفتار را از تولید صداهای ساده در حدود ۶ تا ۱۲ ماهگی آغاز میکنند. سپس تا حدود ۱۸ ماهگی، قادرند چند کلمه ساده مانند «ماما» یا «بابا» را بیان کنند و به تدریج دایره لغات خود را گسترش دهند. تا ۲ سالگی، بسیاری از کودکان توانایی ترکیب دو کلمه ساده، مانند «می‌خوام آب» یا «بریم بازی» را پیدا میکنند.
اگر کودک در این مراحل حرف نمی‌زند، صداهای محدودی تولید می‌کند یا از بیان کلمات امتناع دارد، ممکن است نشانه‌ای از تأخیر گفتاری یا مشکلات زبانی باشد. در چنین شرایطی، انجام ارزیابی توسط گفتاردرمانگر اهمیت زیادی دارد، زیرا شروع زودهنگام گفتاردرمانی می‌تواند رشد طبیعی گفتار و زبان کودک را بهبود بخشد و از مشکلات بلندمدت جلوگیری کند.
مشکلات در تلفظ صداها
کودکی که برخی صداها را درست تلفظ نمی‌کند یا گفتارش برای دیگران نامفهوم است، ممکن است به تمرین‌های گفتاری نیاز داشته باشد. این مشکلات می‌تواند شامل جا انداختن صداها، جابه‌جایی آن‌ها در کلمات یا تلفظ نادرست حروف خاص باشد.
برای مثال، کودک ممکن است به جای «اسب» بگوید «اب» یا به جای «کت» بگوید «تات».برخی صداها مانند «ر»، «س» یا «ش» هم ممکن است به صورت اشتباه بیان شوند.این نوع مشکلات می‌تواند در برقراری ارتباط روزمره با خانواده و همسالان اختلال ایجاد کند.
محدود بودن دایره لغات
کودکانی که تعداد کمی کلمه بلدند یا اغلب از واژه‌های تکراری استفاده میکنند، ممکن است نیاز به گفتاردرمانی داشته باشند. محدود بودن دایره لغات باعث می‌شود کودک نتواند خواسته‌ها، احساسات یا نیازهای خود را به درستی بیان کند و در نتیجه ارتباط او با خانواده و همسالان محدود شود.
گفتاردرمانی در این شرایط با تمرین‌های هدفمند و بازی‌های آموزشی به کودک کمک می‌کند تا کلمات جدید یاد بگیرد و آن‌ها را در جملات کوتاه و معنادار به کار ببرد. این تمرین‌ها می‌تواند شامل کتابخوانی تعاملی، کارت‌های تصویری، شعرخوانی و بازی‌های تقلیدی صدا باشد.
به مرور، کودک نه تنها دایره لغات خود را افزایش می‌دهد، بلکه توانایی ترکیب کلمات و ساخت جملات ساده را نیز پیدا می‌کند. این پیشرفت‌ها باعث می‌شوند کودک بتواند به طور مؤثرتر با دیگران ارتباط برقرار کند، احساسات و نیازهای خود را بیان کند و در محیط‌های اجتماعی و آموزشی فعال‌تر شود.
مشکلات در درک دستورات
اگر کودک دستورالعمل‌ها یا سوالات ساده را نمی‌فهمد یا مجبور هستید جمله‌ای را بارها تکرار کنید تا متوجه شود، این می‌تواند نشانه‌ای از ضعف در توانایی درک گفتار باشد. درک گفتار به کودک امکان می‌دهد آنچه گفته می‌شود را بشنود، معنی آن را بفهمد و پاسخ مناسب بدهد. کودکی که این مهارت را به خوبی ندارد، ممکن است دستورات ساده مانند «کتابت را بیاور» را انجام ندهد، به سوالات پاسخ ندهد یا پاسخ نامربوط بدهد و در تعامل با والدین و همسالان دچار سردرگمی شود. گفتاردرمانی با تمرین‌های هدفمند مانند بازی‌های تعاملی، پرسش و پاسخ ساده و استفاده از تصاویر یا کارت‌های تصویری، توانایی کودک را در درک و استفاده از زبان تقویت می‌کند. این تمرین‌ها به کودک کمک میکنند مفاهیم گفتاری را بهتر بفهمد و در زندگی روزمره به کار ببرد، به طوری که هم مهارت‌های گفتاری و هم ارتباط اجتماعی او بهبود یابد.
استفاده از حرکات به جای کلام
کودکی که اغلب نیازها و خواسته‌های خود را با اشاره، گریه یا رفتارهای غیرکلامی نشان می‌دهد، ممکن است در مهارت‌های گفتاری و زبانی خود دچار مشکل باشد. این رفتار می‌تواند نشانه‌ای از تأخیر در رشد گفتار یا ضعف در توانایی بیان کلامی باشد. در چنین شرایطی، کودک به جای استفاده از کلمات یا جملات برای بیان احساسات، نیازها و خواسته‌های خود، از روش‌های غیرکلامی مانند اشاره کردن به اشیا، دست زدن، یا حتی گریه و قهر استفاده می‌کند.
عدم توانایی در بیان کلامی باعث می‌شود کودک در برقراری ارتباط با خانواده، معلم و همسالان محدود شود و گاهی باعث اضطراب یا ناامیدی او گردد. گفتاردرمانی زودهنگام با تمرین‌های هدفمند و بازی‌های آموزشی، به کودک کمک می‌کند کلمات و جملات ساده را یاد بگیرد و به جای رفتارهای غیرکلامی از زبان برای ارتباط استفاده کند.
این مداخلات نه تنها مهارت‌های گفتاری کودک را تقویت میکنند، بلکه اعتماد به نفس، استقلال در بیان نیازها و توانایی تعامل اجتماعی او را نیز افزایش می‌دهند. به عبارت دیگر، هرچه مداخله زودتر انجام شود، کودک سریع‌تر مهارت‌های کلامی را جایگزین رفتارهای غیرکلامی کرده و در مسیر رشد طبیعی گفتار و ارتباط اجتماعی قرار می‌گیرد.
لکنت یا توقف‌های مکرر در صحبت
اگر کودک در هنگام صحبت مکث‌های غیرطبیعی، تکرار کلمات یا لکنت دارد، این نشانه‌ای از مشکل در روانی گفتار است. روانی گفتار یعنی توانایی گفتن جملات به شکل روان، بدون توقف‌های ناگهانی و بدون تکرار غیرضروری. وقتی روانی گفتار دچار مشکل شود، کودک ممکن است در وسط کلمه یا جمله مکث کند، صدا یا حرفی را چند بار تکرار کند، یا برای شروع یک جمله دچار تأخیر شود.
این وضعیت باعث می‌شود صحبت کودک نامطمئن و کند به نظر برسد و گاهی دیگران نتوانند به راحتی او را درک کنند. علاوه بر این، تجربه مکرر مکث و لکنت می‌تواند باعث شود کودک در موقعیت‌های اجتماعی احساس اضطراب، شرم یا خجالت کند و تمایل داشته باشد کمتر صحبت کند. در نتیجه، این مشکل نه تنها گفتار، بلکه تعاملات اجتماعی و اعتماد به نفس کودک را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
برای مدیریت این مشکل، گفتاردرمانی می‌تواند بسیار مؤثر باشد. گفتاردرمانی لکنت زبان با استفاده از تکنیک‌ها و تمرین‌های هدفمند، به کودک کمک می‌کند تا روان‌تر و مطمئن‌تر صحبت کند. در جلسات گفتاردرمانی، کودک می‌آموزد چگونه سرعت گفتار، تنفس و الگوهای گفتاری خود را کنترل کند، مکث‌ها و تکرارهای کلامی را کاهش دهد و اعتماد به نفس خود در صحبت کردن را افزایش دهد.
مشکلات ارتباط اجتماعی
کودکی که تماس چشمی برقرار نمی‌کند، نوبت در مکالمه را رعایت نمی‌کند یا تمایلی به شرکت در بازی‌های گروهی ندارد، ممکن است به گفتاردرمانی نیاز داشته باشد. این رفتارها نشان‌دهنده مشکلاتی در مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی هستند که ارتباط نزدیکی با رشد گفتار و زبان دارند.
تماس چشمی یکی از نشانه‌های اصلی توجه و تعامل اجتماعی است و کودکانی که این مهارت را ندارند، ممکن است در دریافت و پردازش پیام‌های کلامی و غیرکلامی دیگران مشکل داشته باشند. رعایت نوبت در مکالمه نیز بخشی از مهارت‌های گفتاری و اجتماعی است؛ کودکانی که نوبت را رعایت نمی‌کنند، ممکن است در پاسخ مناسب به سوالات یا مشارکت در مکالمه دچار مشکل شوند.
عدم شرکت در بازی‌های گروهی هم می‌تواند نشان دهد که کودک توانایی تعامل اجتماعی، همکاری و استفاده از زبان برای بیان نیازها یا احساسات را به خوبی یاد نگرفته است. گفتاردرمانی با تمرین‌های هدفمند و بازی‌های تعاملی به کودک کمک می‌کند ارتباط چشمی برقرار کند، نوبت مکالمه را رعایت کند و مهارت‌های اجتماعی و زبانی خود را تقویت کند.
نکات مهم برای والدین
هر کودک روند رشد متفاوتی دارد و برخی ممکن است در گفتار و زبان کمی کندتر پیشرفت کنند. با این حال، اگر کودک چند علامت همزمان مانند تأخیر در شروع صحبت، تلفظ نادرست صداها، محدودیت دایره لغات یا مشکلات درک گفتار را نشان دهد، این می‌تواند نشانه نیاز به ارزیابی گفتاردرمانی باشد. بررسی به موقع، والدین را قادر می‌سازد مشکلات را پیش از تثبیت شدن اصلاح کنند.
شروع زودهنگام گفتاردرمانی بسیار مهم است؛ هرچه درمان سریع‌تر آغاز شود، کودک مهارت‌های گفتاری و ارتباطی خود را سریع‌تر یاد می‌گیرد و از مشکلات بلندمدت مانند الگوهای نادرست گفتاری، کم‌رویی یا انزوا جلوگیری می‌شود.
همکاری والدین با گفتاردرمانگر نیز نقش کلیدی دارد. انجام تمرین‌های خانگی ساده و روزانه مکمل جلسات درمانی است و باعث می‌شود کودک فرصت بیشتری برای تمرین و تثبیت مهارت‌ها داشته باشد. علاوه بر تقویت گفتار، این تمرین‌ها اعتماد به نفس کودک را بالا می‌برند و توانایی او در بیان احساسات و نیازها و تعامل مؤثر با دیگران را افزایش می‌دهند.
به طور خلاصه، تشخیص به موقع، شروع زودهنگام درمان و مشارکت فعال والدین سه عامل اصلی برای موفقیت گفتاردرمانی و رشد ارتباطی و اجتماعی کودک هستند.
سوالات متداول
1-آیا دیر حرف زدن همیشه نشانه مشکل گفتاری است؟
نه لزوماً. برخی کودکان دیرتر از دیگران شروع به صحبت میکنند، اما اگر همراه با نشانههایی مانند درک ضعیف، استفاده از حرکات به جای گفتار یا نامفهوم بودن کلمات باشد، باید بررسی شود.
2-آیا تلفظ اشتباه چند حرف طبیعی است؟
تا حدود ۴ سالگی اشتباه در تلفظ برخی صداها (مثل «ر» یا «س») طبیعی است، اما اگر این اشتباهات زیاد یا ماندگار باشند، نیاز به بررسی گفتاردرمانگر وجود دارد.