یکی از مهم ترین و اساسی ترین مهارت های مورد نیاز برای انجام مکالمه، حضور در گروه و ارتباط اجتماعی مناسب، رعایت نوبت است. اما کودک دارای اختلالات طیف اوتیسم در این حیطه دارای مشکلی مشخص و غیر قابل انکار است و این امر بر توانایی ارتباطی کودک اوتیسم و برقراری مکالمه با دیگران اثر منفی دارد. مرکز اوتیسم دکتر صابر با در اختیار داشتن تیم تخصصی گفتاردرمان اوتیسم، کاردرمان اوتیسم و روانشناسان کودک متخصص در زمینه رفتاردرمانی اوتیسم در درمان مشکلات رفتاری کودکان اوتیسم فعالیت می نمایند.
جهت تماس با کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی جناب آقای دکتر صابر (کلینیک توانبخشی پایا در پاسداران ، کلینیک توانبخشی غرب تهران در سعادت آباد) باشماره 09029123536 تماس حاصل فرمایید.
بنابراین رعایت نوبت نوعی از توانایی است که نیازمند تمرکزی قوی در تمامی برنامه های مداخله ای و آموزشی فرد دارای این دسته از اختلالات است. این حیطه نیازمند تمرکز بیشتری است چه در مراحل اوليه و چه در مراحل بعدی، هنگامی که فرد مهارت های ارتباطی سطح بالاتری به دست می آورد. در برنامه “بيش از کلام ” هانی توصیه می شود با استفاده از دسته ای از علامت و نشانه ها رعایت نوبت و زمانی که نوبت به وی می رسد به کودک اوتیسم آموزش داده شود. در این برنامه دو دسته از نشانه ها پیشنهاد می شوند. نشانه های آشکار و نشانه های طبیعی .
نشانه های آشکار، علائم و اشاره هایی هستند که دقیقا به کودک اوتیسم می گویند چه کارهایی انجام دهد. این کار را می توان با گرفتن دست وی و هدایت به سمت عملکردهایی که از او انتظار می رود انجام داد (هدایت جسمی) و یا به طور شفاهی و کلامی مثلا از طریق گفتن و تذکر اینکه نوبت وی است که فعالیت مورد نظر را انجام دهد.
نشانه های طبیعی برعکس نشانه های آشکار، کودک اوتیسم را با استفاده از مکث، سکوت و انتظار کشیدن تشویق می کند که رعایت نوبت کند و یا نوبت خود را درک کند، استفاده از سئوال، نشانه های دیداری، و راهنمایی، استفاده از تقویت کننده برای اوتیسم راه های دیگر ارائه نشانه های طبیعی برای آموزش نحوه رعایت نوبت به کودک اوتیسم به شمار می روند.
چرا کودک اوتیسم من نمی‌تواند نوبت را رعایت کند؟
کودکان مبتلا به اوتیسم اغلب با مفهوم نوبت گرفتن و رعایت آن دچار مشکل می‌شوند. این چالش تنها یک رفتار لجبازانه نیست، بلکه ریشه در تفاوت‌های عصبی و شناختی دارد که در این کودکان مشاهده می‌شود. برای درک بهتر این موضوع، لازم است به بررسی علمی این تفاوت‌ها بپردازیم. یکی از مهم‌ترین دلایل این مشکل، تفاوت در پردازش اجتماعی است. کودکان اوتیسم در درک قوانین اجتماعی مانند نوبت‌گیری با دشواری روبرو هستند. تحقیقات نشان داده‌اند که این مسئله به دلیل تفاوت در عملکرد مغز، به ویژه در مناطقی که مربوط به حافظه کاری و کنترل تکانه هستند، ایجاد می‌شود. حافظه کاری ضعیف باعث می‌شود کودک دستورالعمل‌های مربوط به نوبت را به راحتی فراموش کند. همچنین، کنترل تکانه در این کودکان ممکن است دچار مشکل باشد، به این معنی که مقاومت در برابر تمایل به انجام فوری فعالیت‌ها برایشان دشوار است.
مسئله دیگر، مشکلات درک مفاهیم انتزاعی است. مفهوم نوبت یک قاعده اجتماعی انتزاعی محسوب می‌شود که نیازمند درک دیدگاه دیگران است. کودکان اوتیسم در تئوری ذهن که همان توانایی درک افکار و احساسات دیگران است، ضعف دارند. این موضوع باعث می‌شود نتوانند به خوبی بفهمند که چرا باید صبر کنند و نوبت دیگران را رعایت کنند.
علاوه بر این، حساسیت‌های حسی و اضطراب نیز نقش مهمی در این مشکل ایفا می‌کنند. بسیاری از کودکان اوتیسم به دلیل اضطراب ناشی از تغییر یا حساسیت به انتظار کشیدن، در رعایت نوبت مقاومت نشان می‌دهند. برای مثال، وقتی فعالیت مورد علاقه‌شان در جریان است، ممکن است تحمل نوبت دیگران برایشان بسیار سخت باشد. محیط‌های شلوغ مانند مدرسه یا مهدکودک می‌توانند این چالش را تشدید کنند.
برای کمک به این کودکان، راهکارهای عملی مختلفی وجود دارد. استفاده از زمان‌سنج‌های بصری مانند ساعت‌های شنی یا تایمرهای دیجیتال می‌تواند به کودک کمک کند تا مدت زمان انتظار را بهتر درک کند. تمرین با بازی‌های ساده مانند نوبتی انداختن توپ یا ساخت برج با مکعب‌ها نیز روش مؤثری است. تقویت مثبت رفتارهای مناسب، مانند تحسین کلامی یا دادن جایزه‌های کوچک پس از هر بار رعایت نوبت، می‌تواند به تثبیت این مهارت کمک کند.
درک ریشه‌های عصبی و شناختی این چالش به والدین و مربیان کمک می‌کند تا با صبر و به کارگیری روش‌های سازگار با شرایط کودک، به او در یادگیری مهارت نوبت‌گیری یاری رسانند. این رویکرد نه تنها باعث کاهش تنش‌ها می‌شود، بلکه به کودک کمک می‌کند تا به تدریج این مهارت اجتماعی مهم را کسب کند.
نوبت گرفتن را تصویری آموزش دهیم! طراحی برنامه‌های مصور برای درک بهتر
کودکان اوتیسم معمولاً یادگیرندگان بصری هستند، به این معنی که اطلاعات را از طریق تصاویر بهتر پردازش و درک می‌کنند. این ویژگی باعث می‌شود استفاده از ابزارهای تصویری برای آموزش مفهوم نوبت به این کودکان بسیار مؤثر باشد. طراحی برنامه‌های مصور می‌تواند درک این مفهوم اجتماعی را برای کودکان اوتیسم تسهیل کند. اثربخشی ابزارهای بصری در آموزش نوبت به چند دلیل است. اولاً، این ابزارها باعث کاهش اضطراب می‌شوند، زیرا به کودک کمک می‌کنند تا پیش‌بینی بهتری از رویدادها داشته باشد. ثانیاً، درک مفاهیم از طریق تصاویر برای این کودکان واضح‌تر و ملموس‌تر از دستورات شفاهی است. بسیاری از کودکان اوتیسم در پردازش دستورات کلامی مشکل دارند، اما تصاویر را به راحتی درک می‌کنند.
انواع مختلفی از ابزارهای بصری برای آموزش نوبت وجود دارد. داستان‌های اجتماعی یکی از این ابزارها هستند که شامل یک داستان کوتاه با تصاویر می‌شوند و مراحل نوبت‌گیری را به صورت گام به گام توضیح می‌دهند. برای مثال، در یک داستان اجتماعی ممکن است نوشته شود: “وقتی دوستم با ماشین بازی می‌کند، من صبر می‌کنم. بعد نوبت من می‌شود.” این داستان‌ها با تصاویر همراه هستند تا کودک بهتر بتواند مفهوم را درک کند.
برنامه‌های تصویری یا ویژوال اسکدولز نوع دیگری از ابزارهای بصری هستند. این برنامه‌ها شامل یک سری عکس می‌شوند که ترتیب نوبت را نشان می‌دهند. برای مثال، ممکن است اولین تصویر نشان دهنده کودک اول باشد که با اسباب‌بازی بازی می‌کند، تصویر بعدی یک ساعت یا تایمر را نمایش می‌دهد که مدت زمان انتظار را مشخص می‌کند، و تصویر سوم کودک دوم را نشان می‌دهد که نوبت اوست.
کارت‌های نوبت نیز ابزار ساده اما مؤثری هستند. این کارت‌ها معمولاً شامل تصاویر یا نوشته‌هایی مانند “نوبت تو” و “نوبت دوستت” هستند که بین کودکان رد و بدل می‌شوند. این روش به کودک کمک می‌کند تا به صورت عینی و ملموس درک کند که چه زمانی نوبت اوست و چه زمانی باید منتظر بماند.
برای طراحی یک برنامه تصویری مؤثر، چند نکته مهم وجود دارد. بهتر است از علایق کودک در طراحی تصاویر استفاده شود. اگر کودک به ماشین‌ها علاقه دارد، استفاده از تصاویر ماشین برای نمایش نوبت می‌تواند بسیار مؤثر باشد. برنامه باید کوتاه و ساده باشد و معمولاً بیش از سه یا چهار مرحله نداشته باشد تا کودک بتواند آن را به راحتی دنبال کند. استفاده از عکس‌های واقعی کودک یا اسباب‌بازی‌هایش معمولاً تأثیر بهتری نسبت به تصاویر کلیشه‌ای دارد.
یک مثال عملی از این روش، آموزش نوبت در بازی با توپ است. در این روش، تصویر اول کودک اول را با توپ نشان می‌دهد که همراه با یک تایمر دو دقیقه‌ای است. تصویر دوم کودک دوم را با توپ و تایمر دو دقیقه‌ای نمایش می‌دهد. پس از هر بار رعایت نوبت، کودک می‌تواند یک پاداش کوچک مانند یک برچسب یا فعالیت مورد علاقه‌اش را دریافت کند.
برنامه‌های مصور یکی از مؤثرترین روش‌ها برای آموزش نوبت به کودکان اوتیسم محسوب می‌شوند. با طراحی مناسب و تمرین مداوم، این روش می‌تواند به کودکان کمک کند تا این مهارت اجتماعی مهم را به تدریج کسب کنند. استفاده از تصاویر و ابزارهای بصری نه تنها یادگیری را تسهیل می‌کند، بلکه باعث کاهش اضطراب و افزایش مشارکت کودک در فعالیت‌های گروهی می‌شود.
سوالات متداول:
1-اگر کودک هنگام انتظار برای نوبت خود دچار اضطراب می‌شود چه کنیم؟
اضطراب ناشی از انتظار برای نوبت را می‌توان با چند راهکار مدیریت کرد. ابتدا مدت زمان انتظار را به حداقل برسانید و به تدریج افزایش دهید. استفاده از تایمر بصری که گذشت زمان را نشان می‌دهد بسیار کمک‌کننده است، زیرا به کودک درک بهتری از مدت زمان باقی مانده می‌دهد. فعالیت‌های جایگزین برای دوره انتظار در نظر بگیرید، مثلاً یک اسباب‌بازی کوچک یا فعالیت حسی که در زمان انتظار با آن مشغول شود. تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق یا فشار عمیق (مانند در آغوش گرفتن محکم) می‌تواند کمک کند. همچنین می‌توانید از سیستم‌های پاداش استفاده کنید که پس از تحمل موفقیت‌آمیز دوره انتظار ارائه می‌شوند. مهم است که در ابتدا انتظارات را بسیار پایین در نظر بگیرید و به تدریج افزایش دهید.
2-اگر کودک اصرار دارد همیشه اول باشد یا نوبت دیگران را رعایت نکند چه واکنشی نشان دهیم؟
در این موقعیت‌ها مهم است خونسردی خود را حفظ کنید و با قاطعیت اما آرام واکنش نشان دهید. از جملات کوتاه و واضح استفاده کنید، مثلاً “الان نوبت برادرته، بعد نوبت تو می‌شه”. اگر کودک مقاومت کرد، می‌توانید از تکنیک “انتخاب محدود” استفاده کنید: “می‌تونی صبر کنی تا نوبت تو بشه، یا می‌تونیم یک بازی دیگه انجام بدیم که زودتر نوبت تو بشه”. از ابزارهای بصری مانند تایمر یا کارت نوبت استفاده کنید تا موضوع عینی‌تر شود. اگر کودک رفتار مناسبی نشان داد، بلافاصله تقویت مثبت ارائه دهید. در مواردی که کودک اصرار به اول بودن دارد، می‌توانید گاهی از سیستم چرخشی استفاده کنید (“دیروز تو اول بودی، امروز نوبت دوستته”). مهم است که در اجرای این قوانین ثابت‌قدم باشید.