یکی از روش های رفتاری مورد استفاده در روانشناسی کودکان و رفتاردرمانی، روش تشویق کلامی و غیر کلامی کودکان است. در مرکز روانشناسی کودک در غرب و شرق تهران از روش های مختلف رفتاردرمانی مانند روش خاموشی، تشویق کلامی برای کودکان، اقتصاد ژتونی و در جهت ایجاد یا تصحیح رفتار های کودکان استفاده می شود. آموزش روش تشویق کلامی کودکان و تشویق کلامی دانش آموزان به والدین و معلمان در بهبود روند ارتباط کودک بسیار پراهمیت می باشد. مرکز روانشناسی کودکان دکتر صابر با در اختیار داشتن روانشناسان کودک مجرب و بخش های تخصصی مانند بخش بازی درمانی، سنسوری روم و رفتاردرمانی و گروه درمانی در بهبود اختلالات رفتاری کودکان پیشرو می باشد. در ادامه مطلب توضیح داده می شود تشویق غیر کلامی و تشویق کلامی چیست؟
جهت تماس با کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی جناب آقای دکتر صابر (کلینیک توانبخشی پایا در پاسداران ، کلینیک توانبخشی غرب تهران در سعادت آباد) باشماره 09029123536 تماس حاصل فرمایید.
نقش تشویق کلامی در تقویت مهارت‌های زبانی و اعتمادبه‌نفس
تشویق کلامی، ورای بازخورد مثبت ساده، فرصتی برای آموزش عبارات مؤدبانه، جملات حمایتی و افزایش دایره‌ی سخن گفتن کودک است. وقتی می‌گویید: «چقدر زیبا گفتی»، کودک الگو را دریافت می‌کند و در مواجهه بعدی تلاش می‌کند بهتر بیان کند. این بازخورد به‌ویژه در مراحل شروع سخن گفتن یا در کودکان دیرآموز اهمیت دارد و می‌تواند گامی مؤثر در بهبود تلفظ، مفاهیم و ساختار جمله باشد. از سوی دیگر، تشویق کلامی موجب می‌شود کودک احساس کند درک شده و تلاشش دیده شده است—چنین احساس تأییدی، عاملی کلیدی در شکل‌گیری اعتمادبه‌نفس کلامی است. مطالعات نشان می‌دهند کودکانی که بازخورد مثبت کلامی دریافت می‌کنند، در بیان احساسات و نیازهایشان مطمئن‌تر عمل می‌کنند و کمتر دچار تردید در مکالمه‌های روزمره می‌شوند. والدین می‌توانند با تأکید بر جنبه‌هایی مانند لحن، انتخاب واژه و شفافیت بیان، هم تشویق را مؤثرتر کنند و هم به اصلاح و رشد زبان کودک یاری رسانند. بنابراین، تشویق کلامی نه فقط اعتبار رفتار کودک را افزایش می‌دهد، بلکه فرصتی برای تمرین زبان و ارتقای روایت‌گری نیز فراهم می‌کند.
تأثیر تشویق غیرکلامی بر پیوند احساسی والد و کودک
تشویق غیرکلامی مانند در آغوش کشیدن، دست گرفتن، لبخند گرم یا نگاه پرمحبت، پیام عاطفی قدرتمندی دارند که «من برایت اینجا هستم» را به کودک منتقل می‌کنند. این نوع تأیید غیربیانی، به‌ویژه در لحظاتی که کودک سخنی برای گفتن ندارد یا هنوز نمی‌تواند احساساتش را کلامی بیان کند، بسیار اثرگذار است. این نوع تشویق باعث افزایش حس امنیت، آرامش و تعلق کودک به خانواده می‌شود. نوزادان و کودکان نوپا، قبل از درک زبان، این ارتباط‌های فیزیکی را به‌عنوان زبان عشق و آرامش می‌فهمند. در مراحل بعدی رشد، وقتی کودک در مواجهه با اضطراب، خستگی یا ناامیدی احساس می‌کند پشتیبانی والدین را بدون هیچ جمله‌ای دریافت می‌کند، درک عمیق‌تری از تعلق و محبت ایجاد می‌شود. برخی از نظریه‌پردازان روان‌پویشی باور دارند که این نوع ارتباط غیرکلامی پایه شخصیت امن کودک را می‌سازد. به‌علاوه در سنینی که کودک ممکن است در بیان کلامی احساس ضعف کند—مثلاً در محیط مدرسه یا با هم‌سالان—تشویق غیرکلامی والدین، نیرویی درونی فراهم می‌کند تا به خود باور داشته باشد و عملکرد بهتری در خارج از منزل داشته باشد.
بهترین زمان‌ها و موقعیت‌ها برای تشویق مؤثر
تشویق وقتی مؤثر است که به‌موقع، صادقانه و رفتارمحور انجام شود. بهترین زمان‌ها شامل وقتی است که کودک تلاش می‌کند یک مهارت جدید را یاد بگیرد—مثل یاد گرفتن پوشیدن لباس، گفتن اولین کلمه، مرتب کردن اسباب‌بازی یا همکاری در کارهای گروهی. تشویق باید بلافاصله بعد از رفتار مثبت ارائه شود تا ارتباط علت–نتیجه در ذهن کودک شکل بگیرد. همچنین موقعیت‌های دشوارتری مانند مواجهه کودک با چالش، شکست یا ناامیدی، فرصت مناسبی برای تشویق غیرکلامی است. در چنین شرایطی، یک نگاه پرمعنا یا بغل گرم می‌تواند پیام “من اینجا هستم و بهت افتخار می‌کنم حتی اگر اوضاع آن‌طور که دلت خواست، پیش نرفت” را منتقل کند. همچنین زمان‌هایی که کودک به‌طور خودجوش یا کمک‌خواسته عمل خوبی کرده، مانند کمک به دیگران یا احترام به خواهر/برادر، همزمان تشویق کلامی و لمس محسوس، انگیزه درونی را تقویت می‌کند. بنابراین والدین باید مراقب خلق لحظه‌های مناسب و تبدیل آن‌ها به فرصت تشویق باشند و بدین‌وسیله رفتارهای مثبت را تثبیت کنند.
نکاتی درباره تشویق کلامی و غیرکلامی کودک
تشویق کلامی و غیر کلامی در روانشناسی کودک باید بلافاصله بعد از انجام رفتار خوب صورت گیرد. تشویق در شروع یک رفتار خوب به دفعات زیاد و برای ایجاد انگیزه بیشتر انجام می شود. برای جلوگیری از وابسته شدن کودک به این پاداش‌ها، وقتی رفتار ثبات پیدا کرد، به تدریج این تشویق های کلامی و غیر کلامی را کم کرده و گهگاه آن‌ها را ارائه کنیم تا رفتار تثبیت شود و در نهایت به جای پاداش بیرونی، پاداش درونی را جایگزین کنیم، یعنی احساس رضایت و نشاط کودک را از آن رفتار افزایش دهیم.
چگونه در مورد تشویق غیر کلامی کودکان تصمیم بگیریم؟
جوایز را باید از قبل مشخص کنید. سعی کنیم فعالیت ها و علایق کودک را به خاطر بسپاریم، مثلاً خرید اسباب بازی یا بردن کودک به پارک و…
برای ارتباط بهتر با کودک می توانیم با کمک گرفتن از خود کودک، لیستی از موارد تشویق غیر کلامی مورد علاقه او را تهیه می‌کنیم. این لیست می تواند شامل همه نوع جوایزی باشد ( انواع خوراکی،پوشاک،رفتن به شهربازی،خرید اسباب بازی یا سی دی و …).
باید تعیین کنیم که برای دریافت هر جایزه یا تشویق غیر کلامی، کودک باید چند ستاره داشته باشد. ستاره های مورد نیاز برای دریافت هرجایزه را ، متناسب با قیمت جوایز تعیین می‌کنیم.
چگونه کودک به تشویق کلامی و غیر کلامی وابسته نشود؟
پاداش دادن به کودک نباید حالت رشوه دادن پیدا کند. هدف از گرفتن تشویق غیر کلامی این است که برای کودک خود انگیزه ایجاد کنیم و رفتار جدیدی را در او شکل دهیم و یا اینکه رفتار اشتباه او را تصحیح کنیم. کودکان برای انجام کارها، نیاز به حمایت و توجه والدین دارند. پاداش دادن پیاپی ممکن است کودک را بد عادت کند. به این منظور راهکارهایی برای عدم وابستگی کودک به پاداش وجود دارد.
- کودک نباید با اصرار و گریه و یا چانه زدن،پاداش بگیرد.
- پاداش های مادی را با تشویق کلامی همراه کنیم و ضمن دادن پاداش، کودک را به خاطر رفتارش تحسین کنیم، تا بتوانیم به تدریج پاداش مادی را کم کرده و در نهایت تشویق کلامی کودک را جایگزین آن کنیم. در لیست جوایز علاوه بر پاداشهای مادی می توانیم تعدادی از فعالیت های مورد علاقه کودک را نیز اضافه کنیم. به این ترتیب تشویق غیر کلامی وی همیشه مادی نخواهند بود. همچنین می توانیم از جدول فقط برای شکل دهی یک یا دو رفتار استفاده کنیم،نه بیشتر.
- مدت زمان استفاده از جدول نباید زیاد طولانی باشد، نهایتا دو ماه برای شکل دهی یک رفتار کافی است. برای کودک توضیح می دهیم که به چه دلیل قصد داریم از جدول استفاده کنیم و فقط زمانی تشویق می‌گیرد که استحقاق آن را داشته و رفتار درست را انجام داده باشد.
- تعداد برچسب هایی که دریافت می کند،در مورد رفتارهای مختلف متفاوت است. مثلا اگر رفتار موردنظر ما ساعت خواب کودک است، به ازای هر شب که کودک سر ساعت مشخص می خوابد، یک برچسب دریافت می کند. اما اگر رفتاری را مد نظر داریم که فراوانی بیشتری در روز دارد، در اوایل کار باید در فواصل زمانی کوتاه تری جایزه دریافت کند. مثلاً اگر رفتار موردنظر نق زدن کودک است، در اوایل کار به اجزاء هر نیم ساعت که آرام بود، یک برچسب دریافت می کند و به محض اینکه کودک رفتار جدید را آموخت،دفعات پاداش گرفتن را کاهش می‌دهیم.
- هرگز از برچسب های نامناسب یا علامت های سیاه برای نشان دادن رفتارهای نامناسب کودک استفاده نکنید.
سوالات متداول:
کدام نوع تشویق، کلامی یا غیرکلامی، تأثیر بیشتری بر رشد کودک دارد؟
هر دو نوع تشویق نقش مهمی دارند. تشویق کلامی کمک می‌کند کودک معنای رفتار درست را بهتر درک کند و بفهمد چرا مورد قدردانی قرار گرفته است. تشویق غیرکلامی نیز حس امنیت و محبت بیشتری به او منتقل می‌کند. ترکیب این دو روش بهترین نتیجه را دارد؛ مثلا همزمان با گفتن “آفرین عزیزم” کودک را در آغوش بگیریم یا برای موفقیتش دست بزنیم.
آیا تشویق بیش از حد می‌تواند اثر منفی داشته باشد؟
بله. اگر کودک برای هر کار کوچک و حتی وظایف روزمره (مثل غذا خوردن یا جمع کردن اسباب‌بازی‌ها) بیش از حد تشویق شود، ممکن است وابسته به تحسین شود و انگیزه درونی‌اش کاهش پیدا کند. در چنین شرایطی کودک فقط زمانی کاری را انجام می‌دهد که تشویق دریافت کند. بنابراین بهتر است تشویق‌ها هدفمند، متعادل و متناسب با تلاش‌های واقعی کودک باشند.