اختلال روانشناسی کودکان- اضطراب- وسواس- افسردگی- دکتر صابر

جهت تماس با کلینیک کاردرمانی و گفتار درمانی جناب آقای دکتر صابر (کلینیک توانبخشی پایا در پاسداران ، کلینیک توانبخشی غرب تهران در سعادت آباد) باشماره 09029123536 تماس حاصل فرمایید.

اضطراب در کودک

نگرانی یا اضطراب عادی واکنشی است طبیعی و لازم که در حقیقت جزئی از زندگی است و باعث یادگیری و رشد شخصیت و بالا بردن میزان کارائی و هوشیاری و حتی تحریک فرد می شود. اضطراب وقتی حالت مرضی پیدا می کند که از حد طبیعی بگذرد و با شدتی غیرعادی تعادل روانی فرد را مختل و باعث نقصان کارآئی و پیدایش یک سلسله اختلالات جسمانی و روانی شود. این حالت اصطلاحا اضطراب خوانده می شود و احتیاج به کمک و درمان دارد. اضطراب با ترس فرق دارد. در حال ترس منشا ناراحتی معلوم است ولی اضطراب در واقع ترس بدون علت است و منشا معینی ندارد. بیمار دلهره و دلشوره دارد ولی نمی داند چرا؟ اضطراب در کودکان متداول و معمولا با ترس همراه است و عده ای عقیده دارند که در دختران بیشتر از پسران دیده می شود. اضطراب کودکان غالبا واکنشی است خودآگاه یا ناخودآگاه به ناراحتی هایی که در خانواده رخ می دهد. عقیده بر این است که مادر مضطرب و پریشان تقریبا همیشه کودک مضطرب خواهد داشت و به همین ترتیب پدر مضطرب نیز ممکن است پسر مضطربی تربیت کند. به عبارت روشن تر کودک در این حالت با والدین خود همانند سازی می کند. اضطراب در بسیاری از بیماری های روانی وجود دارد ولی در حالت اضطراب بیمار غالبا از ناراحتی های جسمانی متعددی شکایت می کند که بستگی به زمینه جراحی و بیماری هایی دارد که قبلا مبتلا شده است. حملات اضطراب در کودکان بعد از مرگ یکی از اعضای خانواده، عمل جراحی، بیهوشی، مردود شدن در امتحانات و اتفاقات ناگوار و تجربیات تلخ گزارش شده است.

مقایسه 35 کودک مبتلا به اضطراب و 43 کودک سالم نشان داده است که مبتلایان به اضطراب شرایط زایمانهای مطلوبی نداشته اند و در طول دوره بارداری مادر ناراحت بوده و شرایط این خانواده ها اغلب آشفته بوده است. کودکان مضطرب اغلب طرد شده، شکست خورده و ناایمن هستند.

طرز معاینه کودک توسط پزشک نقش بزرگی در ایجاد اضطراب دارد، گفتن اینکه کودک آپاندیسیت دارد و باید فورا تحت عمل جراحی قرار گیرد یا بیماریش بسیار شدید است و باید بستری شود و حتی دادن دارو به مقدار زیاد باعث پیدایش ترس و نگرانی کودک و خانواده می شود که به آن اضطراب ایجاد شده توسط پزشک یا اضطراب پزشک زا می گویند. در دوران کودکی که هنوز مغز تسلط خود را بر واکنش های احشائی اولیه بدست نیاورده اضطراب مسئول بسیاری از اختلالات رفتاری، اختلالات خواب و مشکلات تغذیه ای، ناراحتی های گوارشی و حتی ناسازگاریهاست.

قبل از 5 تا 6 سالگی معمولا اضطراب با گریه و فریاد و گاه با لرزش و برافروختگی شدید یا رنگپریدگی چهره مشخص می شود و اغلب موجب اختلالات گوارشی، بدخوابی، بهانه گیری، وحشت شبانه و ناآرامی کودک می گردد. چنانچه اضطراب به مدت طولانی ادامه یابد ممکن است حتی رشد بدنی کودک را مختل نماید. بعد از 7 تا 8 سالگی با اینکه کودک می تواند نوع اضطراب و تشویش خود را بیان کند اما به علت ترس و مذمت دیگران و حتی به علت خجالت اضطراب خود را پنهان کرده و از اظهار آن خودداری می کند. علائم اضطراب در این سنین اغلب به شکل بی اشتهایی، بهانه گیری، بدخلقی، تحریک پذیری، تکرر ادرار و حتی شب ادراری تظاهر می کند و گاهی هم به علت عدم تمرکز حواس و بی دقتی باعث عقب ماندگی تحصیلی کودک می شود. نوروز اضطراب در نوجوانان عوارض و عواقب وخیمتری دارد و مسلما بحران بلوغ را تشدید می کند.

اصولا دوران بلوغ همراه با کشمکشهای روانی است و این حالت در دختران بیشتر از پسران مشاهده می شود. چنانچه در این دوره تعادل روانی نوجوان به علت اضطراب مختل گردد احتمالا در آینده نیز منشا اختلالات رفتاری، شخصیتی و تطبیقی وی خواهد شد. ثابت شده است که در این دوره آرامش درونی و فکری برای رشد طبیعی و متعادل لازم و ضروری است. آماده کردن کودکان قبل از سنین نوجوانی و آگاه کردن آنها از تحولات و تغییرات جسمی و روانی، فیزیولوژیک و هورمونی باعث کاهش اضطراب در این دوره خواهد شد.

در بزرگسالان درمان اضطراب احتیاج به بررسی و تحقیق درباره نحوه زندگی، دوران رشد و شرح حال کامل بیمار از بدو تولد دارد. درمان این بیماران اغلب مشکل و گاهی حتی بدون نتیجه می ماند. ولی در کودکان تعلیم و تربیت و حتی درمان والدین و ایجاد تماس و رابطه عاطفی صحیح و منطقی بین کودک و اعضای خانواده باعث بهبود سریع کودک می شود. در مواردی که آموزش والدین امکان نداشته باشد انتقال کودک به محیط آرام و مساعد اغلب باعث قطع علائم اضطراب می شود. روان درمانی و دارو درمانی برای کودک و در صورت لزوم برای والدین توصیه می شود زیرا اضطراب مادر ممکن است باعث اضطراب کودک بشود. در صورتیکه اضطراب طولانی و بیش از 6 ماه طول بکشد، بهترین روش درمان با بصیرت است.

وسواس در کودکان

در چهارمین تشخیص و آمار بیماری های روانی وسواس جزء اختلالات اضطرابی ذکر شده است. درباره حالت وسواس نظریات گوناگونی ابراز شده است. بعضی وجود وسواس را در کودکان به مراتب کمتر از بزرگسالان می دانند ولی عده ای برعکس عقیده دارند که 50 درصد یا حتی اکثر وسواسهای بزرگسالان از دوران کودکی آغاز شده ولی تشخیص داده نشده است. به ندرت مشاهده شده که کودکان کمتر از 10 سال را به علت ابتلا به وسواس نزد روان پزشک ببرند. حالت وسواس معمولا در افرادی که دارای شخصیت وسواسی هستند به مراتب بیشتر دیده می شود. این افراد بسیار منظم، باریک بین، نکته سنج،با وجدان، خجول، صریح و عاشق نظم و ترتیب هستند. چون اکثر کودکان وسواسی والدین وسواسی دارند و معمولا در فامیل و خانواده بیماران بیش از یک فرد مبتلا دیده می شود لذا مسئله ارث عامل مهمی به شمار می رود. البته نباید نقش عوامل تربیتی را از نظر دور داشت زیرا در بروز و شدت بیماری سهم عمده ای دارد.

مادران کمال جو که قابلیت انعطاف پذیری کمتری دارند باعث می شوند کودک از همان دوران اولیه هر چیز را درست، صحیح و مطابق اصول انجام داده و یاد بگیرد و در نتیجه این رفتارها در کودک تثبیت می شود. فرق بین وسواس جوانان و کودکان در این است که جوانان مبتلا به وسواس برای فشار افکار وسواسی به کمک دیگران نیازی ندارند درحالی که کودکان چنین نیستند و مرتب از مادر خود برای لباس پوشیدن، آرایش کردن و پاسخ به سوالات پی در پی کمک می خواهند. البته در همه این موارد مادر باید نظم خاص و مورد نظر کودک را مو به مو اجرا کند. خلاصه مادر باید مرتب متوجه احتیاجات وسواسی کودک باشد. مادر غیرقابل انعطاف چون نمی تواند این وضع را تحمل کند ممکن است حتی کودک را تنبیه کند و در نتیجه بر ناراحتی کودک بیفزاید.

روانکاوی وسواس را نوعی مکانیسم تعویض و جابجایی می دانند و عقیده دارند که کودک پس از مواجه شدن با شکست و ناکامی به علائم وسواس متوسل می شود.

افکار وسواسی، افکار مزاحم و اجتناب ناپذیری است که از خود فرد سرچشمه می گیرد و در کودک و نوجوان مانند بزرگسالان موجب ناسازگاری و حتی رفتارهای غیرعادی می شود. همین اختلالات رفتاری اغلب کودکان و نوجوانان را ناگزیر می کند به پزشک مراجعه کنند. چنانچه کودک بزرگسال باشد بخوبی می داند که این افکار غیرمنطقی و بی معنی است و کوشش می کند که به نحوی از شر این افکار ناراحت کننده خلاص شود اما هرچه تلاش می کند بر اضطراب و نگرانیش افزوده می شود و چون نمی تواند از نشخوار افکار مزاحم رهایی یابد بالاجبار آنها را می پذیرد و خود را با رفتارهای اجباری تشریفاتی مشغول می کند.

محتویات وسواس کودکان متفاوت است و افکاری از این قبیل که خدا چرا و چطور به وجود آمده یا چگونه انسان خلق شده است نزد این کودکان دیده می شود. غالبا همراه با افکار وسواسی اعمال اجباری نیز وجود دارد. مثلا کودک ازچند درخت یا تیر چراغ برق فقط یکی را باید لمس کند یا پایش را روی خطوط موزاییک های حیاط مدرسه نگذارد چون ممکن است خطری برای او یا خانواده اش در بر داشته باشد.

وجود مقاومت و پافشاری بیمار برای رهایی از شر افکار مزاحم و آگاهی به اینکه این افکار نه تنها پوچ و بی معنی است بلکه ساخته ذهن خود اوست و از خارج به وی تحمیل نشده از خصوصیاتی ایت که باعث تشخیص وسواس و اسکیزوفرنی می شود.

علائم وسواس به صورت های مختلفی ممکن است تظاهر کند. بیقراری، بهانه گیری، بیخوابی، بدخوابی، بی اشتهایی و شکایات روان تنی از علائم شایع آن هستند این علائم اغلب تشخیص داده نمی شود مگر اینکه با علائم نوروتیک شدید توأم شده یا ناسازگاری زیادی را باعث شود. افکار وسواسی کودکان بیشتر جنبه های سمبولیک دارد که در نتیجه تضاد فکری کودک یا نوجوانان ایجاد می شود. آتش افروزی در نوجوانان و کودکان مبتلا به وسواس ممکن است دیده شود. بدین معنی که با برافروختن آتش افرادی که محبت و عشق والدین را از آنها گرفته اند بسوزانند. به عبارت دیگر آتش افروزی با توجه به خطرات آن سمبولی است برای از دست دادن محبت والدین یا از بین بردن رقبای خود. زیر فشار افکار وسواسی، نوجوان ممکن است موهای ابروان، مژه ها، و صورت خود را بکند و از دزدی کند البته این نوع دزدی با دزدی های مبتلایان به ناراحتی های شدید روانی کاملا تفاوت دارد. بین اعمال و رفتار وسواسی و عادات باید فرق گذاشت. در عادات انجام دادن اعمال باعث ناراحتی و اضطراب نمی شود و مقاومت در مقابل افکار مزاحم وجود با شرحی که گذشت تشخیص وسواس در کودکان و نوجوانان مشکل است و به همین دلیل معالجه خیلی دیر شروع می شود و بیماری پیشرفت می کند و حتی پس از درمان امکان بازگشت بیماری بسیار زیاد است. اولین علائم بازگشت بیماری بروز مجدد ناسازگاریهای کودک است.

برای درمان وسواس باید روان درمانی به مدت طولانی همراه با دارو درمانی انجام گیرد. تاکنون دیده نشده است که بیماری وسواس بدون دخالت روان پزشک بهبود یابد. باید به کودک اجازه داده شود که بدون احساس ناراحتی و انتقاد درباره افکار خود واو پوچ و بی معنی صحبت کند. زیرا اغلب این بیماران تا قبل از مراجعه به روان پزشک درباره وسواس و تضادهای فکری خود با کسی صحبت نکرده اند.

اغلب والدین درباره افکار وسواسی کودکشان اطلاعی ندارند و حتی خود کودک نیز نمی داند که افکارش جنبه وسواسی دارد. برقراری ارتباط صحیح و مطلوب بین پزشک و کودک برای درمان ضروری است. باید کودک بتواند ناراحتی های واپس زده و جا به جا شده خود را که به صورت وسواس تظاهر کرده است بیان کند. بازی درمانی، نقاشی، داستان نویسی، مجسمه سازی ضمن تخلیه بیان ناراحتی های کودک باعث می شود که بیمار به منشا اختلالات رفتاری خود پی ببرد. به علاوه والدین در می یابند که ناراحتی فرزندانشان چیست و طوری با کودک رفتار می کنند که ضمن از بین بردن محرومیتها و ناکامی ها رضایت او جلب شود.

واکنش افسردگی در کودکان

افسردگی در کودکان مانند بزرگسالان ممکن است علل متفاوتی داشته باشد. علت مهمی که در کودکان باعث پیدایش افسردگی می شود وبا بزرگسالان فرق دارد محرومیت از مادر یا کمبود محبت مادر است. اسپیتز در سال 1940 به توصیف نوعی افسردگی پرداخت که در کودکان بعد از 6 تا 9 ماه دیده می شود. این افسردگی به علت از دست دادن مادر یا کسی که کودک به او وابستگی داشته ایجاد میشود. بخصوص اگر غیبت مادر با جانشینی فرد دیگری تامین نشود. کودکانی که به عللی در بیمارستان بستری می شوند علت از دست دادن ارتباط عاطفی بین مادر و کودک دچار نوعی افسردگی می شوند. این افسردگی را اسپتیزافسردگی(اناکلیتیک) نامیده است ( لغت اناکلیتیک به معنای وابستگی به دیگران یا ارضای غرایزی توسط دیگران است).

در این حالت کودک پس از مدت کوتاهی اضطراب دچار افسردگی می شود که اگر مدت زیادی ادامه یابد در رشد هوشی و فعالیت قوای جسمانی او اثر خواهد گذاشت و ممکن است باعث سقوط وزن و متوقف شدن رشد در کودک بشود. چنانچه افسردگی کودک علل عاطفی یا خانوادگی نداشته باشد احتمالا علت آن عامل عضوی، مانند عفونتهای ویروسی است. بعلل فوق باید عوامل ارثی، بیولوژیک و محیط را اضافه کرد.

علائم افسردگی در کودکان خیلی مخفی و به صور مختلف تظاهر می کند. در کودکان خلق و خوی افسرده و قیافه گریان دیده نمی شود. اختلال خواب شایعترین علامت بیماری است و صرف نظر از خود کودک موجب ناراحتی اطرافیان نیز می شود. بیخوابی شبانه باعث خستگی کودک شده و روز بعد کودک دچار بیقراری، بهانه جویی، عصبانیت و بی حوصلگی می شود.

اختلالات گوارشی بخصوص بی اشتهایی گاهی به تنهایی و گاه توأم با دل درد ممکن است اولین یا حتی تنها علامت بیماری باشد. در این حالت والدین اغلب بی خوابی کودک را به دل درد نسبت می دهند و سعی می کنند با دادن داروهای گوارشی او را آرام کنند. در حالت افسردگی تکالیف کودک در مدرسه نامرتب و کثیف است، از دقت و تمرکز حواس او کاسته می شود و اغلب کودک از رفتن به مدرسه امتناع می کند. فشار یا احیانا تنبیه مسئولان مدرسه یا پدر و مادر افسردگی و عصبانیت کودک را تشدید می کند. افسردگی کودکان اغلب موقتی و نوسانی است و به ندرت ممکن است برای طولانی ادامه یابد.

پیش آگهی افسردگی در کودکان خوب است و اغلب بعد از مدتی با درمان صحیح از بین می رود. همچنین در برخی افسردگی ها بدون آنکه درمان خاصی صورت گیرد بعد از مدتی بهبود حاصل می شود و به ندرت ممکن است تا بزرگسالی ادامه یابد. در دوران نوجوانی شروع بیماری ممکن است حاد باشد و اکثرا بصورت علائم سایکوسوماتیک، ژست یا اقدام به خودکشی، ناآرامی و تحریکات، مشکلات تحصیلی و تطبیقی در مدرسه، رفتارهای غیراجتماعی و پناه آوردن به الکل، سیگار و مواد مخدر و … تظاهر می کند. کم شدن اشتها و خواب بیشتر از دوران کودکی به چشم می خورد و بر شدت علائم بیماری می افزاید.

میزان افسردگی کودکان در دختران نوجوان دو برابر پسران نوجوان گزارش شده است و بین 15 تا 25 درصد بیماران نوجوانی که در بیمارستان ها بستری می شوند به علت افسردگی است. اکثر مولفین شروع افسردگی در بزرگسالی را از دوران نوجوانی می دانند.

برای درمان افسردگی کودکان باید علت را جست و جو کرد. معمولا استفاده از داروهای ضد افسردگی برای چند ماه مفید است. البته باید به تدریج دارو را قطع کرد تا علائم بیماری مجددا ظاهر نشود.