پیش نیازهای نوشتن و اختلال یادگیری

جهت تماس با کلینیک کاردرمانی و گفتار درمانی جناب آقای دکتر صابر (کلینیک توانبخشی پایا در پاسداران ، کلینیک توانبخشی غرب تهران در سعادت آباد) باشماره 09029123536 تماس حاصل فرمایید.

بیشتر مولفین تأکید دارند که کودکان باید بعد از کسب آمادگی لازم برای نوشتن آموزشهای رسمی نوشتن را شروع کنند. آمادگی برای نوشتن مستلزم یکپارچگی سیستم های حسی و حرکتی بسیاری است. شکل دهی به حروف ، به یکپارچگی سیستم های درکی – حسی -حرکتی و هماهنگی بین آنها نیاز دارد. این مسائل در کودکان اختلال یادگیری(ناتوانی یادگیری) دچار مشکل هستند.

بر سر اینکه چه سنی برای آموزش  نوشتن به کودکان مناسب است اختلاف نظر وجود دارد . برخی کودکان در ۴سالگی برای نوشتن آمادگی دارند ولی دیگران ممکن است تا ۵ یا ۶ سالگی یا حتی ۷سالگی برای این کار آمده نباشند.

بیشتر در کلاسهای آمادگی و سالهای اول مدرسه به آموزش رسمی نوشتن پرداخته می شود.

بنابراین با کودکان زیادی مواجه خواهیم شد که بدون آنکه نیاز های  نوشتن را گذرانده باشند و آمادگی لازم را کسب کرده باشند مجبورند این مهارت را بیاموزند و به همین دلیل ممکن است دل زده شده و یا عادت های نوشتاری غلطی پیدا کنند که اصلاح آن بسیار مشکل است. این مشکلات به اختلالات یادگیری می انجامد. بنابراین در نظر گرفتن تنوع سرعت رشد یا الگوی رشدی در کودکان اهمیت خاصی دارد.

مهارت‌های پایه‌ای پیش‌از قلم‌به‌دست‌گیری در کودکان

ثبات شانه و آرنج (Proximal Stability):

این مهارت، اساس کنترل حرکتی ظریف است. بدون ثبات قوی در مفاصل بزرگ نزدیک به بدن (شانه و آرنج)، مفاصل کوچک (مچ و انگشتان) نمی‌توانند حرکات دقیق و کنترل‌شده مورد نیاز برای نوشتن را انجام دهند. تصور کنید یک پایه‌ی لرزان نمی‌تواند سازه‌ای محکم را نگه دارد.

گرفتن اشیا (Grasping):

این فقط “گرفتن” نیست، بلکه تکامل الگوهای گرفتن از کف‌دستی (کل دست) به چنگ‌زنی (انگشتان و شست مقابل هم) و در نهایت به الگوهای ظریف‌تر مثل سه‌انگشتی (پنگوئنی) است. این پیشرفت نشان‌دهنده افزایش کنترل مستقل انگشتان و آمادگی برای نگه‌داشتن ابزار نوشتن است.

هماهنگی دوطرفه (Bilateral Coordination):

توانایی استفاده هماهنگ و همزمان از هر دو دست برای انجام وظایف متفاوت. در نوشتن، یک دست (معمولاً غالب) مداد را نگه می‌دارد و می‌نویسد، در حالی که دست دیگر (دست کمکی) کاغذ را ثابت نگه می‌دارد. این مهارت نیازمند ارتباط موثر بین نیمکره‌های مغز است.

قدرت و استقامت انگشتان (Finger Strength & Endurance):

این صرفاً قدرت مشت کردن نیست، بلکه قدرت میزان‌شده و کنترل‌شده در عضلات کوچک دست (عضلات ذاتی) است که برای نگه‌داشتن مداد بدون خستگی، فشار دادن مناسب آن روی کاغذ، و انجام حرکات دقیق انگشتان ضروری است.

هماهنگی چشم و دست (Eye-Hand Coordination):

توانایی هماهنگ‌کردن اطلاعات بصری با حرکات دست. کودک باید بتواند آنچه را می‌بیند (مثلاً یک خط یا نقطه) با حرکت دست خود برای رسیدن به آن هدف بصری (ترسیم روی خط یا ضربه زدن به نقطه) تطبیق دهد. این پایه‌ای برای دنبال‌کردن خطوط نوشتاری است.

مهارت‌های بینایی-ادراکی (Visual-Perceptual Skills):

فراتر از دیدن واضح، شامل توانایی مغز در تفسیر و سازماندهی اطلاعات بصری است. مهارت‌های کلیدی شامل:

تمیز بصری (Visual Discrimination): تشخیص تفاوت‌های ظریف بین شکل‌ها، حروف و اعداد.

ثبات بصری (Visual Closure): شناسایی شکل یا حرف حتی وقتی بخشی از آن پنهان است.

حافظه بصری (Visual Memory): به‌خاطر سپردن شکل حروف و کلمات.

روابط فضایی (Spatial Relations): درک موقعیت اشیا (مثل “روی”، “زیر”، “چپ”، “راست”) و فواصل بین حروف و کلمات.

یکپارچگی حسی (Sensory Integration – Tactile & Proprioception):

لامسه (Tactile): پردازش مناسب اطلاعات لمسی از دست‌ها و انگشتان برای تحمل لمس‌های مختلف (مثل بافت مداد، کاغذ) و استفاده از این حس برای شناسایی اشیا بدون نگاه کردن (مهم برای یافتن مداد در کیف).

حس عمقی (Proprioception): حس موقعیت مفاصل و حرکت بدن. این حس به کودک می‌گوید دست و انگشتانش کجاست و چقدر نیرو برای نگه‌داشتن مداد یا فشار دادن آن لازم است، بدون نیاز به نگاه مداوم.

توالی‌بندی حرکتی (Motor Planning / Praxis):

توانایی برنامه‌ریزی، سازماندهی و اجرای توالی‌های حرکتی جدید و ناآشنا. برای نوشتن، کودک باید بتواند طرح حرکتی لازم برای تشکیل هر حرف جدید را در مغز خود برنامه‌ریزی و سپس به‌طور روان اجرا کند.

تقلید حرکتی (Motor Imitation):

توانایی مشاهده دقیق یک حرکت (مثل نحوه گرفتن مداد یا کشیدن یک خط) و سپس کپی‌کردن آن حرکت با بدن خود. این مهارت یادگیری از طریق مشاهده و مدلسازی را ممکن می‌سازد.

مهارت‌های شناختی پایه (Basic Cognitive Skills):

شامل درک مفاهیم ساده‌ای مانند “بالا/پایین”، “چپ/راست”، “روی/زیر”، “خط/دایره”، و توانایی پیروی از دستورالعمل‌های ساده. همچنین نیاز به سطحی از توجه و تمرکز برای ماندن روی کار نوشتن دارد.

مهارت های پیش نیاز نوشتن را چنین بیان کرده اند   :

• رشد عضلات ظریف
• هماهنگی چشم و دست
• توانایی نگه داشتن ابزارهای نوشتاری یا ابزارهای کمکی
• توانایی شکل دادن نرم و هماهنگ به استرکهای بنیادی مثل دایره ها و خطوط
• درک حروف شامل توانایی تشخیص شکل ها، توجه به تفاوت ها، شباهت ها، استنباط حرکات لازم برای تولید شکل مورد نظر و دادن توصیفات کلامی دقیق از آنچه دیده است.
• جهت یابی زبان چاپی که تجزیه و تحلیل بینایی حروف و کلمات و تشخیص راست ، چپ را می‌طلبد

مهارت های پیش نیاز نوشتن از دوره نوزادی روند رشد خود را طی سه  مرحله طی می کند که این سه مرحله عبارتند از :

• الگوهای غیرارادی اولیه دست – بازو که بیشتر جنبه ی رشد رفلکسی و وضعیتی در آن در نظر گرفته می شود.
• الگوهای ارادی اولیه، نزدیک شدن – گرفتن – دستکاری و رها نمودن اشیا که بیشتر جنبه های رشد شناختی را در بر دارد.
• مهارت های پیش نیاز نوشتن که شامل گرفتن ابزار نوشتاری و ترسیم است که علاوه بر تلفیق دو مرحله قبل، رشد مهارتهای درکی – حرکتی و رشد ادراک بینایی به آن اضافه می‌شود. بیشتر محققین معتقدند که آموزش نوشتن باید تا کسب ترسیم ۹ مورد که در تست یکپارچگی بینایی – حرکتی (I.M) ذکر شده است، به تعویق افتاد ولی اغلب در سن رسیدن به توانایی ترسیم هر یک از این ۹ مورد به گزارش سن تقریب اکتفا می کنند و سن دقیق آن را بسته به شرایط محیطی کودک متفاوت می دانند. به طور کلی می توان عوامل موثر در رشد مهارت های پیش نوشتاری درسه سطح حرکتی، درکی و شناختی خلاصه کرد. در سطح حرکتی آن بیشتر به رشد حرکات و عملکرد ظریف دست و رشد الگوهای گرفتن ابزار نوشتاری پرداخته می شود و در سطح درکی آن می توان به رشد ادراک جنبشی درک بینایی ، هماهنگی چشم و دست برنامه ریزی حرکتی در نوشتن و ائتلاف حرکتی پرداخت.
• اصلاح مشکلات نوشتن در سنین پایین موجب پیشگیری از ناتوانی های یادگیری(اختلال یادگیری) می شد. کاردرمانی با انجام تمرینات مختلف در جهت ایجاد مهارت های پیش زمینه نوشتن و مهارت های پایه ای نوشتن در پیشرفت کودکان ناتوانی یادگیری در مدرسه و جلوگیری از ایجاد مشکلات بعدی نظیر اختلالات رفتاری در این کودکان جلوگیری کرد.

سوالات متداول:

1-گرفتن اشتباه مداد چگونه اصلاح شود؟
با بازی‌های غیرمستقیم: نقاشی عمودی، استفاده از مداد مثلثی یا خمیربازی برای تقویت عضلات سه‌انگشتی.

2-آیا مشکلات حسی بر نوشتن تأثیر دارد؟
بله؛ حساسیت لمسی (اجتناب از لمس خمیر/شن) یا ضعف حس عمقی (فشار بیش‌ازحد روی مداد) نوشتن را سخت می‌کند.