روش پکس در درمان کودکان اوتیسم

برنامه پکس در دهه ۸۰ میلادی توسط آندرو بوندی و و لوری فراست پایه‌گذاری شد. روش پکس به عنوان یک بسته آموزشی جایگزین و کمکی برای درمان کودکان اوتیسم ارائه شد تا با استفاده از آن اقدام به برقراری ارتباط با کودکان اوتیسم نمایند. برنامه پکس برگرفته از دیدگاه رفتاری است و در آغاز به فرد آموزش می دهد تا با استفاده از تصویر و با مبادله آن بتواند خوراکی با اسباب بازی مورد علاقه خود را به دست آورد. در  برنامه پکس برای هرشی یک نماد تصویری جایگزین شده است در این روش چند مرحله ای در آغاز سعی می شود تا با استفاده از تصویر فرد بتواند تقویت کننده های بسیار خواستنی و مورد علاقه خود را تقاضا کند و آغازگر فرایند ارتباط باشد. در مراحل بعدی فرد با استفاده از ترکیب تصویری و کلمه بر روی نوار جمله تقاضاهایی را به شریک ارتباطی خود اعلام می‌کند. پکس برای کمک به کودکانی است که آغازگر ارتباط نیستند و برای برآورد نیازهای خود به دیگران نزدیک نمی شوند. پکس برای آموزش است و برای افزایش سطح توانایی ارتباطی افراد دارای اختلال طیف اوتیسم با استفاده از تصویر به کار می‌ رود لازم به ذکر است که استفاده از تصویر در برقراری ارتباط و آموزش افراد دارای اختلالات طیف اوتیسم رایج است اما نمی‌ توان همه آنها را پکس دانست. باید میان استفاده از نماد های تصویری برای آموزش و یا برقراری ارتباط و پکس (برقراری ارتباط با استفاده از مبادله تصویر) تمایز قائل شد.

در برنامه  پکس خصوصا  در مراحل نهایی آن فرد به برقراری ارتباط بیشتر تشویق می شود اما این برنامه جهت آموزش گفتار طراحی نشده است. البته در طول برنامه افراد  به استفاده از کلمات تشویق می شوند و اغلب به طور خود انگیخته شروع به استفاده از گفتار نیز می کنند. هدف نهایی و آرمانی برنامه پکس ایجاد و گسترش ارتباط خود انگیخته است بنابراین برنامه در محیط خانه و مدرسه و ضمن انجام فعالیت‌های روزمره اجرا می‌شود و در آموزش برنامه پکس از اغلب تکنیک های رفتاری مانند زنجیر سازی، شکل‌ دهی، سرنخ دهی، مدل سازی استفاده می‌شود تدوین کنندگان برنامه معتقد هستند که برنامه پکس نیازمند هیچ پیش نیازی نیست و گام نخست آموزش برنامه نیازمندی درونی هر فرد برای برقراری ارتباط با دیگران به منظور رفع نیاز های خود است . افراد دارای اختلالات طیف اوتیسم نیز برای برقراری ارتباط به دیگران  نزدیک می شوند. ولی روش مورد استفاده آنان برای دیگران قابل درک نیست به همین دلیل از تصویر به عنوان زبانی مشترک برای برقراری ارتباط استفاده می شود.

پکس برای آموزش تعامل و ارتباط است و افزایش سطح توانایی ارتباطی افراد دارای اختلالات طیف اوتیسم از مهمترین اهداف آن است. لازم به ذکر است که استفاده از تصویر در برقراری ارتباط و آموزش افراد دارای اختلال طیف اوتیسم رایج است، اما تدبیر در مورد استفاده در پکس ویژه هستند. همانطور که اشاره شد ، توان برقراری ارتباط خود انگیخته و آغازگری ارتباط از مهمترین اهداف این روش است. برنامه با توجه به تقویت کننده های مورد علاقه فرد آغاز می‌شود همکاری والدین در ارائه اطلاعات قابل اطمینان در مورد ترجیحات کودک ضروری است.  توصیه می شود که برای اجرای صحیح برنامه پکس پیش از هر چیز ارزیابی ساده انجام شود تا با استفاده از اطلاعات کسب شده ، برنامه مناسبی بر پایه توانمندی های فرد اوتیسم طراحی شود. درضمن ارزیابی باید سعی شود تا اطلاعاتی در زمینه تمایل برای برقراری ارتباط و ترجیحات  فرد از قببیل مواد خوراکی و فعالیت های مورد علاقه  به دست آورد در این برنامه در ابتدا سه نفر درگیر هستند کودک اوتیسم، شریک ارتباطی و فرد هدایت کننده.

پکس و استفاده از تصویر در اوتیسم

برنامه پکس با توجه به طبیعی بودن کاربرد تصویر در تسهیل فرایند ارتباط ، به نظرمی‌ رسد که سوگیری فرهنگی کمتری داشته باشد و در مقایسه با سایر روشهای آموزشی مورد استفاده برای افراد دارای اوتیسم عمومیت بیشتری در فرهنگ های مختلف داشته باشد. لازم به ذکر است که تصاویر انتخاب شده می‌تواند تا حدودی جنبه فرهنگی داشته باشد، به عنوان نمونه کاربرد ابزارهای خاصی که تنها در یک جامعه مورد استفاده قرار می‌ گیرند و استفاده از تصویر آن می‌ توان دشواری هایی برای آموزش مفهوم ایجاد کند. مثلا استفاده از تصویر توالت فرنگی در جایی که از این شیوه استفاده نمی شود برای فرد اوتیسم مشکل ایجاد می کند. استفاده از تصاویر حیوانات، میوه ها و ابزارهایی که مربوط به یک منطقه جغرافیای خاص هستند بایستی بااحتیاط همراه باشد و تنها در موارد ضروری و با هدف مشخص مورد استفاده قرار گیرد. بررسی محیط زندگی فرد و توجه به خرده فرهنگی که فرد به آن تعلق دارد نیز توصیه می‌شود.

درمان اوتیسم کودکان نقش مهمی در کمک به آن ها برای توسعه مهارت ‌های ضروری و بهبود کیفیت کلی زندگی ‌شان ایفا می ‌کند. دو درمان رایج که برای کودکان مبتلا به اوتیسم استفاده می‌ شود، گفتاردرمانی و کاردرمانی هستند. سیستم ارتباطی تبادل تصویر، یا همان پکس به کودکانی که توانایی‌ های ارتباطی کمی دارند یا اصلا ندارند، اجازه می ‌دهد تا با استفاده از تصاویر ارتباط برقرار کنند. به کودکانی که از پکس استفاده می‌ کنند آموزش داده می‌ شود که به کودک دیگری نزدیک شوند و تصویری از یک شیء مورد نظر را در ازای آن شیء به او بدهند. با این کار، کودک قادر به آغاز ارتباط می ‌شود. یک کودک یا بزرگسال مبتلا به اوتیسم می ‌تواند از پکس برای بیان یک درخواست، یک فکر، یا هر چیزی که به طور منطقی می ‌تواند روی یک کارت تصویری نمایش داده یا نمادین شود، استفاده کند. پکس در خانه یا در کلاس درس به خوبی کار می ‌کند. پکس یک سیستم ارتباطی افزایشی است که اغلب با کودکان مبتلا به اوتیسم استفاده می ‌شود. با وجود استفاده بالینی رایج آن، هیچ تحقیق تجربی کنترل‌ شده‌ ای برای آزمایش اثربخشی پکس انجام نشده است. پکس یک منبع بسیار ارزشمند است که می ‌تواند با کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلالات طیف اوتیسم و سایر مشکلات ارتباطی استفاده شود. پکس به مواد پیچیده یا گران ‌قیمت نیاز ندارد و به راحتی می‌ تواند در مدرسه، خانه یا در جامعه استفاده شود. پکس نوعی ارتباط افزایشی و جایگزین است که از نماد های بصری برای آموزش یاد گیرنده برای برقراری ارتباط با والدین، مراقبان، معلمان و همسالان استفاده می ‌کند. هدف آموزش ارتباط عمدی و عملکردی و اجازه دادن به کاربران برای بیان خواسته‌ ها و نیاز های خود است. پکس می ‌تواند با کودکان و بزرگسالان با طیف وسیعی از نیاز های گفتار، زبان و ارتباط استفاده شود. این سیستم اغلب با کودکان و بزرگسالان مبتلا به اختلالات طیف اوتیسم و کسانی که ارتباط کلامی کمی دارند یا اصلا ندارند، استفاده می ‌شود. پکس یک سیستم ارتباطی شناخته شده و مورد تحقیق است و بسیاری از کاربران با ارتباط کم یا بدون ارتباط را قادر ساخته است تا نیازها و خواسته ‌های خود را بیان کنند. پکس:

-به توسعه ارتباط عمدی کمک می ‌کند.

-رفتارهای منفی یا چالش ‌برانگیز ناشی از ناامیدی را کاهش می ‌دهد.

-فرصت‌ های تعامل و یادگیری را افزایش می‌ دهد.

-مهارت‌ های اجتماعی و توانایی ایجاد روابط معنا دار را توسعه می ‌دهد.

-مهارت‌ های زبان گفتاری را بهبود می ‌بخشد.

تفاوت روش پکس با گفتاردرمانی در اوتیسم: کدام بهتر است؟

روش پکس (PECS) و گفتاردرمانی در کودکان دو روش رایج برای بهبود ارتباط در کودکان اوتیسم هستند، اما هر کدام رویکرد متفاوتی دارند. پکس یک سیستم ارتباطی تصویری است که به کودک کمک می‌کند از طریق تصاویر خواسته‌های خود را بیان کند، در حالی که گفتاردرمانی مستقیماً بر تولید صداها، کلمات و جملات تمرکز دارد.

مزایای روش پکس:
-برای کودکان غیرکلامی یا با تأخیر زبانی شدید مناسب است.

-یادگیری آن آسان است و والدین می‌توانند در خانه از آن استفاده کنند.

-اضطراب ارتباطی را کاهش می‌دهد، چون کودک نیازی به صحبت کردن ندارد.

مزایای گفتاردرمانی:
-به کودک کمک می‌کند کلمات و جملات را بیان کند، نه فقط از تصاویر استفاده کند.

-مهارت‌های تلفظ، درک مطلب و مکالمه را تقویت می‌کند.

-برای کودکانی که پتانسیل گفتاری دارند، نتیجه‌بخش‌تر است.

کدام روش بهتر است؟

پاسخ قطعی وجود ندارد! اگر کودک هیچ گفتاری ندارد، پکس نقطه شروع خوبی است. اما اگر کودک توانایی گفتاری محدودی دارد، ترکیب هر دو روش (پکس + گفتاردرمانی) بهترین نتیجه را می‌دهد. تحقیقات نشان داده‌اند که پکس می‌تواند زمینه‌ساز گفتار شود، اما جایگزین گفتاردرمانی نیست.

معایب روش پکس

-محدودیت در بیان مفاهیم انتزاعی: پکس برای خواسته‌های ساده (مثل “غذا” یا “اسباب‌بازی”) عالی است، اما برای بیان احساسات یا افکار پیچیده کارایی کمتری دارد.

– وابستگی به تصاویر: برخی کودکان ممکن است به جای توسعه گفتار، فقط به استفاده از تصاویر عادت کنند.
– نیاز به همراهی مداوم: اگر کارت‌ها در دسترس نباشند، ارتباط کودک قطع می‌شود.

جایگزین‌های روش پکس

برای کودکانی که پتانسیل گفتاری دارند، ترکیب پکس با گفتاردرمانی توصیه می‌شود.

در موارد شدید، ممکن است از فناوری‌های کمک‌ارتباطی (AAC) مانند تبلت‌های مخصوص استفاده شود.

منابع:

nationalautismresources.com

pmc.ncbi.nlm.nih.gov

apexaba.com

intergratedtreatmentservices.co.uk

سوالات متداول:

1-آیا روش پکس فقط برای خواسته‌های اولیه کاربرد دارد؟
خیر، این روش قابل توسعه است. پس از تسلط بر اصول اولیه، می‌توان برای جملات ساده، بیان احساسات و حتی مهارت‌های اجتماعی از آن استفاده کرد. البته بیان مفاهیم انتزاعی چالش‌برانگیزتر است.

2-چه تعداد تصویر باید برای شروع آماده کنیم؟
ابتدا با 3-5 تصویر از اشیا یا فعالیت‌های مورد علاقه کودک شروع کنید. به تدریج که کودک پیشرفت می‌کند، می‌توانید دایره لغات تصویری را گسترش دهید. تصاویر باید واضح و با پس‌زمینه ساده باشند.