حافظه فرایندی ذهنی است که باعث ذخیره و حفظ اطلاعات یا مهارت های جدید می گردد. از طرفی ، انسان به گونه ای تکامل یافته است که توانایی استفاده از اطلاعات موجود در حافظه را جهت تفکر، تصمیم گیری، حل مسئله، خلاقیت و عملکردها به هنگام لزوم دارد.اگر حافظه وجود نداشت یادگیری پایدار نیز امکان پذیر نبود و ما مجبور به تکرار فعالیت ها بودیم و در حقیقت آنچه که امروز به عنوان پیشرفت، توسعه و تکامل در زمینه های مختلف می شناسیم دیگر وجود نداشت. کارکرد های اجرایی مفهوم گسترده ای است که کارکرد های گوناگون از جمله حافظه کاری را در بر می گیرد. حافظه فعال یا حافظه کاری به شیوه های متعدد مفهوم سازی و با استفاده از روش شناسی های مختلف اندازه گیری شده است. حافظه فعال که به منزله توانایی کوتاه مدت نگه داری و دست کاری اطلاعات در ذهن است، توانایی کارکرد متقابل بین ادراک، توجه، حافظه و عمل را فراهم می سازد و برای فرایند های عالی شناختی تعیین کننده و اساسی است. مرکز کاردرمانی و گفتاردرمانی دکتر صابر در زمینه تقویت حافظه کودکان و تشخیص مشکلات و نقص های موجود در حافظه کوتاه مدت و حافظه کاری آنان به صورت تخصصی فعالیت می نماید. خدمات پیشرفته مرکز مانند اتاق تاریک توانایی های دیداری و اتاق بهبود مهارت های شنیداری بر روی تقویت مهارتهای حافظه بینایی و شنیداری کودکان کار می کنند. جهت یا فتن بهترین دکتر برای تقویت حافظه کودکان می توانید به یکی از شعب مرکز دکتر صابر در پاسداران یا سعادت آباد مراجعه نمایید و با ارزیابی دقیق دریابید که علت نقص در حافظه کاری کودک چیست و روش های درمانی مناسب برای آن را بیاموزید.
حافظه چیست؟
حافظه ، محور اصلی ذهن محسوب می شود که عملکردهای شناختی مانند تفکر، ادراک، استدلال، تصمیم گیری، حل مسئله و خلاقیت را به یکدیگر متصل می سازد.
مطالعات نشان داده است که حافظه بیشتر از یک بخش در مغز را شامل می شود. حافظه برای فهم ما از خودمان مهم است، افرادی هستند که نمی توانند حوادث را به خاطر بیاورند( آسیب حافظه اخباری) اما می توانند مهارت های حرکتی آموخته شده را به یاد بیاورد( حافظه رویه ای سالم). بنابراین، هیچ دو نفری که حافظه ی آن ها آسیب دیده است مثل هم نمی باشند، در حقیقت آمنزیای کامل خیلی نادر است. ما بحث را با توضیح حافظه کوتاه مدت و حافظه کاری آغاز می کنیم.
مراحل حافظه
فایند حافظه شامل سه مرحله است که عبارت اند از:
- مرحله کد گذاری یا رمزگردانی
- مرحله ذخیره سازی یا اندوزش
- مرحله بازیابی
-مرحله کد گذاری:
کد گذاری عبارت است از تبدیل اطلاعات حسی یا داده های فیزیکی به نوعی رمز که برای حافظه انسان قابل پردازش است. همچنین می توان گفت که کد گذاری یا رمز گردانی یعنی تبدیل اطلاعات حسی به صورت بازنمایی های ذهنی
-مرحله ذخیره سازی (اندوزش):
اندوزش یعنی نگهداری و حفظ اطلاعات رمزگردانی شده در حافظه
-مرحله بازیابی:
بازیابی عبارت است از فراخوانی یا استفاده از اطلاعات ذخیره شده در حافظه. این مرحله در ارتباط با یادآوری یا بازشناسی اطلاعات ذخیره شده در حافظه است.
انواع حافظه:
حافظه را می توان به سه نوع حافظه حسی یا انباره حسی، حافظه کوتاه مدت یا اولیه، حافظه بلند مدت یا ثانویه تقسیم کرد
حافظه حسی یا انباره حسی، حافظه کوتاه مدت یا اولیه، حافظه بلند مدت یا ثانویه
-حافظه حسی
حافظه حسی اولین مرحله پردازش اطلاعات بوده که به معنای ثبت اطلاعات در مدت زمانی بسیار کوتاه طریق انواع حس ها است. این حافظه دارای ظرفیت نسبتا محدودی جهت ذخیره اطلاعات است. گیرنده حسی از طریق محرک های مختلف تحریک شده و این اطلاعات در حافظه حسی ثبت می گردند. بنابر این حافظه حسی جزیی از فرآیند ادراک به حساب می آید. در این نوع از حافظه، اطلاعات به همان شکل دریافت شده، رمزگردانی و ذخیره می گردد.
گیرنده های حسی مختلفی که با محرک های متفاوت بینایی، شنوایی، لمسی، بویایی و چشایی تحریک می شوند باعث ثبت اطلاعات در حافظه می گردند.
انواع حافظه حسی
- حافظه شمایلی یا انبار حسی بینایی جهت ذخیره اطلاعات بینایی
- حافظه پژواکی یا انبار حسی شنوایی جهت ذخیره اطلاعات شنوایی
- حافظه بساوشی یا انبار حسی لمسی جهت ذخیره اطلاعات لمسی
- انبار حسی بویایی جهت ذخیره اطلاعات بویایی
- حافظه چشایی جهت ذخیره اطلاعات چشایی
مدت زمان حفظ اطلاعات در حافظه حسی بر اساس نوع اطلاعات از چند هزارم ثانیه تا چند ثانیه متفاوت است. به عنوان مثال این مدت زمان برای تصاویر بین 0/25الی 0/5 ثانیه و برای اصوات تا 4 ثانیه است.
هرگاه محرک های انتخابی مورد توجه و دقت قرار گیرند به حافظه کوتاه مدت انتقال می یابندو در صورت تکرار مناسب، از حافظه کوتاه مدت به بلند مدت منتقل می شوند.
حافظه کوتاه مدت
حافظه کوتاه مدت به یادآوری مقدار کوچکی از اطلاعات در کسری از ثانیه یا بعد از یک تاخیر کوتاه می باشد، و می تواند به حافظه کوتاه مدت کلامی و بینایی تقسیم گردد.
حافظه کوتاه مدت یک ظرفیت محدود دارد و یادآوری اطلاعات در دوره ای از زمان می باشد. حافظه کوتاه مدت در ذخیره اطلاعات به مدت بسیار کوتاه نقش دارد و اطلاعات را تا زمانی که مورد استفاده قرار گیرند حفظ و نگهداری می کند.
اطلاعات در این حافظه در صورت عدم تمرین و مرور ذهنی ، طی مدت حدود 30 ثانیه از بین می رود. پردازش ذهنی یا آگاهانه در حافظه کوتاه مدت صورت می گیرد. در حقیقت حافظه کوتاه مدت نوعی از حافظه است جهت استفاده زمانی محدود از اطلاعات یا نتقال اطلاعات به حافظه بلند مدت و یا استفاده از اطلاعات ذخیره شده قبلی در حافظه بلند مدت با توجه به نیاز.
حافظه بلند مدت
حافظه بلند مدت ظرفیت نا محدودی داشته و دامنه ی وسیعی از اطلاعات را که پیوسته بروزرسانی می شوند، پردازش می کند. اطلاعات از حافظه کاری وارد حافظه بلند مدت می شوند جایی که برای معنا و بافتار پردازش می شوند. برعکس اطلاعات از حافظه بلند مدت به حافظه کاری بازیابی شده و قبل از این که پاسخ مربوطه فعال شود، دستکاری می شوند. حافظه بلند مدت به دو زیر مجموعه تقسیم می شود.
انواع حافظه بلند مدت
حافظه رویه ای
دانش ذخیره شده ی مربوط به اکتساب فعالیت های آموخته شده می باشد. همه مهارت های حرکتی و زبانی که ما آموخته ایم بخشی از این حافظه است.ما به یاد می آوریم که چگونه شنا کنیم یا دوچرخه سواری کنیم اما نمی توانیم جزییات اینکه آن را که چگونه انجام می دهیم را شرح دهیم. در بیشتر افرادی که فقدان حافظه ارند حافظه رویه ای سالم می ماند.مهارت های حرکتی که قبل از آسیب آموخته می شوند ، حفظ می شود.
حافظه اخباری
حافظه اخباری آگاهی از افراد مکان ها اشیاء و وقایع است. این حافظه به ما اجازه می دهد که درستی و نادرستی حقایق را بدانیم.این حافظه آشکار است. اگر از ما پرسیده شود کجا به دنیا آمدی؟ ما به طور هوشیارانه حافظه اخباری را برای یادآوری نام مکان بررسی می کنیم.
اختلالات حافظه موجب آسیب به دیگر کارکرد های اجرایی مغز شده و کودک را در روند یادگیری و آموزش دچار مشکل می کند .
این امر موجب مشکلات رفتاری و عزت نفس پایین در بزرگسالی می شود. خدمات کاردرمانی در کلینیک کاردرمانی دکتر صابر( کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی پایا و کلینیک کاردرمانی و گفتاردرمانی غرب تهران) به درمان اختلالات حافظه در کودکان اتیسم، اختلالات یادگیری، بیش فعالی و نقص توجه و… کمک می کند.
نظریه نارسایی حافظه کاری
مدل حافظه کاری را بدلی و هیچ (۱۹۷۴) تدوین و یک مدل سه بخشی از آن را عرضه کرده اند. از دیدگاه مؤلفان، حافظه کاری از سه واحد حلقه آوایی، پیش نویس دیداری- فضایی و مجری مرکزی تشکیل شده است. سپس جزء میانجی و رویدادی به عنوان مؤلفه دیگر به مدل اضافه شد. به بیان دقیق تر، این مدل سلسله مراتبی است متشکل از سیستم مرکزی به عنوان عامل سطح بالایی که سایر عامل ها را کنترل می کند و اساس عملکرد حافظة کاری است.
حافظه کاری اغلب به عنوان یک کارکرد اجرایی بنیاد قلمداد شده است که زیربنای سایر کارکرد های اجرایی است. پنینگتون و همکاران پیشنهاد کردند که نارسایی حافظه کاری ممکن است زیرساخت نارسایی کارکرد های اجرایی باشد. همچنین مؤلفان بازاری را یک فرایند شناختی جداگانه می دانند که با حافظه کاری مرتبط است. همچنین راپورت، چانگ، شور و آیساکس (200۱) نارسایی حافظه کاری را به منزله نقص محوری یا اولیه اختلال نقص توجه- بیش فعالی دانسته اند. در این دیدگاه، حافظه کاری به عنوان فرآیندی تعریف می شود که اطلاعات را ایجاد، حفظ و دستکاری می کند و امکان رفتار سازمان یافته معطوف به آینده یا مهارت های حل مسئله را فراهم می سازد. در حقیقت، پاسخ ها یا رفتار های سازمان یافته، وابسته به فرایند های حافظه کاری هستند و مشکلات مربوط به مهارت های حافظه کاری به آشفتگی و نابسامانی، خستگی، بی توجهی و ناکامی منجر می شوند. فروپاشی حافظه کاری به ایجاد رفتار های تحریک جویانه، و بیش فعالی و برانگیختگی در کودکان منجر می شود. راپورت و همکاران (200۱) نیز مانند پنینگتون نتیجه می گیرند که نارسایی بازداری یا ناتوانی در بازداری مناسب پاسخ ها، محصول فرایند های حافظه کاری است. همانند نظریه های بازداری که نارسایی بازداری را موضوع اولیه و اصلی فرض کرده اند، برخی از نظریه های حافظه کاری نیز نارسایی های حافظه کاری را تبیین کننده اختلال کارکرد اجرایی دانسته اند.
نظریه نارسایی های چندگانه
برخلاف برخی از نظریه پردازان و پژوهشگران، مانند بارکلی که بر یکی از عناصر یا مؤلفه های کارکرد های اجرایی تأکید کرده اند و بقیه این کارکرد ها را از لحاظ اهمیت در مرتبه دوم قرار داده اند، گروهی دیگر کارکرد های اجرایی را به صورت یک مجموعه در نظر گرفته اند. در این رویکرد کارکرد اجرایی به عناصر و مؤلفه هایی تقسیم می شود که با یکدیگر تعامل و وابستگی متقابل دارند (براون، 200۶) . اگر چه در مورد تعداد و نام این مؤلفه ها در بین پژوهشگران و نظریه پردازان اتفاق نظر کامل وجود ندارد، اما در مورد برخی از آن ها اشتراک نظر نسبی دیده می شود. بازداری، انتقال، حافظه کاری، طرح ریزی، سیالی و توجه در زمره این مؤلفه ها به شمار می آیند. مدل براون (200۶) در مورد نارسایی های کارکرد های اجرایی در اختلال نقص توجه- بیش‌فعالی از جمله مدل هایی است که از این رویکرد پیروی می کند.
براون (200۶)، اختلال نقص توجه – بیش فعالی را به منزله اختلالی توصیف می کند که درگیر تأخیر ها یا بد کارکردی در تحوّل کارکرد اجرایی فرد است. در این مدل، اختلال نقص توجه- بیش فعالی اساساً یک اختلال تحوّلی ساز و کار های خود تنظیمی مغز به حساب می آید. مدل براون از مصاحبه های بالینی فشرده با افراد دارای تشخیص اختلال نقص توجه- بیش فعالی و خانواده هایشان حاصل شده است و خوشه هایی که از کارکرد های شناختی مرتبط به هم را شامل می شود که از این قرارند:
– فعال سازی: سازمان دهی، اولویت بندی و فعال سازی برای کار
– تمرکز: تمرکز کردن، استمرار بخشیدن و انتقال توجه به کار ها
– تلاش: نظم بخشیدن به هشدار، استمرار بخشیدن به تلاش و سرعت پردازش
– هیجان: مدیریت ناکامی ها و نظم بخشی به هیجان ها
– حافظه: بهره گیری از حافظه کاری و دستیابی به یادآوری
– کارکرد یا عمل: نظارت کردن و خود- نظم بخشیدن به عمل
این کارکرد ها، که به طور کامل در همه زمان ها برای هر کس عمل نمی کنند، در جنبه های متعدّد زندگی روزانه همه افراد حائز اهمیت بنیادی هستند. مدل براون (200۶) برخلاف بارکلی (۱۹۹۷) ، تنها به ریخت مختلط اختلال نقص توجه- بیش فعالی محدود نیست و بازداری را به عنوان کارکرد اجرایی آغازین و اصلی که تحوّل و کارکرد سایر کارکرد های اجرایی بدان وابسته است، تلقی نمی کند. از دیدگاه وی، کارکرد های اجرایی از تعامل و وابستگی متقابل برخوردارند و اختلال کارکرد های اجرایی در همه افراد دارای اختلال نقص توجه- بیش فعالی، قطع نظر از نوع زیر ریخت، اساس و جوهر اختلال آن ها را تشکیل می دهد.
سوالات متداول:
1.آیا شربت ها و مولتی ویتامین ها در بازار موجب تقویت حافظه کودک می شود؟
مصرف شربت های تقویت حافظه بی اثر نیستند، اما تبلیغات انجام شده در بازار بیش از اثر بخشی این محصولات می باشند. بهترین روش برای تقویت حافظه کودکان تمرینات ذهنی مرتبط با مشکلات حافظه آنان است.
2.برای تقویت حافظه کاری کودکان چه کار کنیم؟
حافظه فعال که به منزله توانایی کوتاه مدت نگه داری و دست کاری اطلاعات در ذهن است، توانایی کارکرد متقابل بین ادراک، توجه، حافظه و عمل را فراهم می سازد و برای فرایند های عالی شناختی تعیین کننده و اساسی است، برای تقویت این قسمت از حافظه به طراحی تمرینات خاصی نیاز می باشد که کاردرمانان مرکز بسته به توانایی های هر کودک این تمرینات را طراحی می نمایند.