یکی از تکنیک های مورد استفاده در روش رویکرد رفتار درمانی کودکان اوتیسم، استفاده از تقویت کننده است. تقویت کننده های رفتاری موجب تثبیت سریع تر رفتار های هدف در مراحل رفتار درمانی کودک می باشند. مرکز رفتار درمانی کودک دکتر صابر در حیطه درمان کودکان با اختلالات رفتاری نظیر پرخاشگری، گوشه گیری و … فعالیت می نماید. تکنیک های رفتار درمانی اوتیسم مانند روش ABA و PRT در ایجاد رفتار های مناسب و روش تیچ برای تشویق کودک در جهت تولید گفتار و ایجاد ارتباط کمک می کند. مراکز درمان کودکان اوتیسم مجهز به بخش های درمانی مختلف مانند بازی درمانی، رفتاردرمانی، سنسوری روم، ماساژ درمانی، اتاق تاریک و اتاق شنیداری ، گفتاردرمانی و کاردرمانی می باشد. تقویت کننده در رفتاردرمانی اوتیسم یکی از تکنیک های موثر می باشد که در زیر به نحوه استفاده از آن اشاره می شود.
کوشش برای دریافت تقویت کننده در رفتار درمانی اوتیسم
چگونگی دریافت تقویت کننده ممکن است برای تعدادی از کودکان دشوار باشد. با استفاده از حمایت های بصری که مقدار انجام کار برای دریافت تقویت کننده را به کودک اوتیسم نشان می دهد، می توان به وی کمک کرد. این روش ها را می توان با اندک تغییری با توانمندی های کودکان مطابقت داد. استفاده از نظام اقتصاد ژئونی برای تعیین زمان دریافت تقویت کننده روشی قابل درک برای کودکان دارای اوتیسم است.
به طور مثال سکه ها بر روی مقوا قرار می گیرند، کودک می تواند به تقویت کننده مورد نظر خود ( اینجا گوش دادن به موسیقی) برسد. به یاد داشته باشید در مراحل اولیه استفاده از روش اقتصاد ژنونی تعداد ژتون های اندکی را برای دریافت تقویت کننده در نظر بگیرید و به تدریج تعداد آنها را افزایش دهید. این کار باعث می شود که کودک زودتر به تقویت کننده مورد نظر برسد و ارتباط بین تقویت کننده و ژتون ها را درک کند. به یاد داشته باشید که اگر از ژنون هایی استفاده کنید که برای کودک اوتیسم بسیار جالب و خوشایند هستند، ممکن است که نخواهد آنها را با دیگر تقویت کننده ها عوض کند و یا اگر نوع و یا شکل ژتونها به گونه ای باشد که کودک علاقه ای به کسب آنها از خود نشان ندهد، تمایلی نیز به جمع کردن آنها به منظور دریافت تقویت کننده از خود نشان نمی دهد، بنابراین بهتر است از مواردی مانند سکه، کارت های رنگی، ستاره و پاژتون های پلاستیکی رنگی استفاده کرد. روش های مختلفی را می توان برای نشان دادن زمان دریافت تقویت کننده مورد استفاده قرار داد، حتما اغلب مربیان کودکان دارای نیازهای ویژه، پس از دریافت اطلاعات کلی در مورد این روش می توانند شیوه هایی را که مناسب کودکانشان است تدوین کنند.
چرا تقویت کنندهها در درمان اوتیسم مؤثر هستند؟
تقویت کنندهها یکی از مؤثرترین ابزارها در رفتاردرمانی اوتیسم هستند، زیرا به افزایش رفتارهای مطلوب و کاهش چالش‌های رفتاری کمک میکنند. کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم (ASD) اغلب در یادگیری مهارت‌های اجتماعی، ارتباطی و خودتنظیمی با دشواری روبه‌رو هستند. تقویت مثبت با ارائه پاداش بلافاصله پس از رفتار هدف، انگیزه کودک را افزایش می‌دهد و احتمال تکرار آن رفتار را بالا می‌برد.
تحقیقات نشان می‌دهد که سیستم پاداش دهی در مغز کودکان اوتیسم ممکن است متفاوت عمل کند، بنابراین استفاده از تقویت کنندههای شخصی‌سازی شده (مانند خوراکی‌های مورد علاقه، اسباب‌بازی‌ها یا تحسین کلامی) می‌تواند تأثیر بیشتری داشته باشد. همچنین، تقویت کنندهها به ایجاد ساختار و پیش‌بینی‌پذیری کمک میکنند، که برای کودکان اوتیسم بسیار مهم است زیرا اضطراب را کاهش می‌دهد.
از دیدگاه تحلیل رفتار کاربردی (ABA)، تقویت کنندهها پایه‌ای برای آموزش مهارت‌های جدید مانند گفتار درمانی، تعامل اجتماعی و خودیاری هستند. برای مثال، اگر کودک پس از استفاده از یک کلمه جدید، یک تشویق یا جایزه دریافت کند، احتمال استفاده مجدد از آن کلمه بیشتر میشود. این روش نه‌تنها یادگیری را تسریع میکند، بلکه اعتمادبه‌نفس کودک را نیز تقویت می‌نماید.
تقویت کننده در کجا به کودک اوتیسم ارائه می شود؟
تعدادی از افراد دارای اوتیسم در مورد محل انجام فعالیت تقویت کننده مورد نظرشان، نیازمند کسب اطلاعاتی هستند. منظور این است که گرچه آنها در مورد درخواست فعالیت و یا شیء تقویت کننده خود مشکلی ندارند، اما محل مناسب انجام فعالیت درخواست شده و با شی، موردنظر خود را مطابق با عرف معمول درک نمی کنند. یعنی اگر شیء خوردنی را در خواست کرده باشند، ممكن است بلافاصله پس از دریافت آن، شروع به خوردن کنند، در حالی که عرف حاکم بر کلاس و قوانین آن ممکن است مکان خاصی را برای خوردن تعیین کرده باشد. بنابراین استفاده از حمایت های بصری برای کمک به کودک در درک محل اجرای فعالیت درخواست شده، می تواند کمک کننده باشد، مثال های زیر برای بیان محل اجرای فعالیت یا شیء درخواست شده، مورد استفاده قرار می گیرد.
همان طور که گفته شده بود ، بیان محل انجام فعالیت تقویت کننده به کودک کمک می کند تا به درک این نکته برسد که هر فعالیتی علاوه بر اینکه در زمان خاصی انجام می شود، باید در محل خاصی نیز انجام شود، گاهی برای انجام فعالیت مورد نظر کودک اوتیسم باید تغییر محل دهد و به مکان دیگری برود. مثلا، فرد ممکن است به عنوان تقویت کننده، فعالیتی مانند انجام بازی کامپیوتری را دریافت کند، اگر در کلاس درس کامپیوتر وجود نداشته باشد و یا محلی مانند آزمایشگاه برای قرار گیری کامپیوتر در نظر گرفته شده باشد، در این صورت فرد باید کلاس درس را ترک کرده و به محل قرارگیری کامپیوتر برود. اگر برای تدوین برنامه آموزشی انفرادی کودک از نوشته استفاده می کنید و فعالیت های درخواست شده از فرد را برایش نوشته اید، باید محل انجام فعالیت تقویت کننده را نیز وارد کنید و در صورت استفاده رنگ، به عنوان عاملی برجسته کننده می توانید محل انجام فعالیت را با استفاده از آن مشخص تر کنید، استفاده از عکس محل انجام فعالیت، برای کودکانی که فاقد توانایی خواندن هستند می تواند مفید باشد
نحوه انتخاب تقویت کنندههای مؤثر برای هر کودک
انتخاب تقویت کنندههای مؤثر در درمان اوتیسم نیازمند شناخت دقیق علایق و انگیزه‌های هر کودک است. از آنجا که کودکان طیف اوتیسم تنوع زیادی در ترجیحات حسی و رفتاری دارند، یک تقویت کننده که برای یک کودک جذاب است، ممکن است برای دیگری بی‌اثر باشد. برای شناسایی بهترین تقویتکنندهها، می‌توان از ارزیابی ترجیحات استفاده کرد، که در آن چند گزینه مختلف (مانند اسباب‌بازی، خوراکی، موسیقی یا فعالیت‌های حرکتی) به کودک ارائه میشود و واکنش او بررسی می‌گردد.
انواع تقویت کنندههای رایج در اوتیسم شامل:
-تقویت کنندههای ملموس (مانند خوراکی‌ها، اسباب‌بازی‌ها)
-تقویت کنندههای اجتماعی (تحسین کلامی، بغل کردن)
-تقویت کنندههای فعالیت‌محور (زمان بازی، تاب خوردن)
-تقویت کنندههای حسی (نورهای رنگی، لمس اشیا بافت‌دار)
یک روش مؤثر، چرخش تقویت کنندهها است تا از خستگی و کاهش اثرگذاری جلوگیری شود. همچنین، بهتر است تقویتکنندهها به‌تدریج از مادّی به اجتماعی تغییر کنند تا کودک به‌مرور وابستگی به پاداش‌های فیزیکی را کاهش دهد.
استفاده از عکس در رویکرد رفتاردرمانی اوتیسم
با استفاده از عکس محل هایی که کودک فعالیت های تقویت کننده خود را انجام می دهد، می توان حمایت های بصری مناسب و عینی را برای فرد فراهم کرد. این محل ها می تواند آزمایشگاه، زمین بازی، محل غذاخوری و با انجام بازی های کامپیوتری باشد. پرس کردن (لمینیت) تصاویر عمر آنها را افزایش خواهد داد. با استفاده از نوار ولکرو می توان در برنامه های تقویتی مختلف از این تصاویر استفاده کرد.
سوالات متداول:
1- آیا تقویت کنندهها فقط برای افزایش رفتارهای مثبت استفاده میشوند؟
خیر، از تقویتکنندهها برای کاهش رفتارهای نامطلوب نیز استفاده میشود. مثلاً اگر کودک پس از آرام نشستن (بهجای پرخاشگری) پاداش بگیرد، این رفتار جایگزین تقویت میشود. این روش بخشی از مداخلات جایگزین در ABA است.
2-تقویت کنندههای طبیعی (ذاتی) چه مزیتی نسبت به انواع مصنوعی دارند؟
تقویتکنندههای ذاتی (مثل احساس موفقیت پس از انجام یک کار) نیاز به پاداش خارجی ندارند و رفتار را پایدارتر میکنند. این روش در بلندمدت مؤثرتر است زیرا کودک را بهسمت انگیزه درونی هدایت میکند.