اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه تنها یک نوع رفتار پرانرژی و بی‌قراری نیست؛ بلکه شکل‌ها و ویژگی‌های مختلفی دارد که هر کودک می‌تواند به گونه‌ای متفاوت آن‌ها را نشان دهد. شناخت انواع بیش‌فعالی به والدین، مربیان و متخصصان کمک می‌کند تا رفتارهای کودک را بهتر درک کنند و راهکارهای مدیریتی و درمانی مناسب‌تری ارائه دهند. برخی کودکان بیش‌فعال، انرژی خود را به شکل بی‌قراری فیزیکی نشان می‌دهند، برخی دیگر مشکل اصلی‌شان عدم تمرکز و توجه طولانی است و برخی ترکیبی از هر دو حالت را تجربه می‌کنند. درک این تفاوت‌ها، گام نخست برای مدیریت مؤثر علائم و حمایت از رشد سالم کودک محسوب می‌شود.
اختلال بیش‌فعالی به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود: نوع بیش‌فعالی تکانشگری، نوع کم‌توجه و نوع ترکیبی.در این مقاله به بررسی هر یک از این انواع می‌پردازیم و راهکارهای متناسب با هر نوع را ارائه می‌کنیم تا والدین، مربیان و متخصصان بتوانند به بهبود رفتارها، کنترل هیجانات و رشد اجتماعی و تحصیلی کودکان بیش‌فعال کمک کنند.
بیش‌فعالی تکانشگری (Hyperactive-Impulsive)
نوع پیش فعالی تکانشگری با تحرک زیاد و سطح بالای انرژی کودکان مشخص می‌شود. این کودکان معمولاً قادر نیستند برای مدت طولانی در یک مکان ثابت بمانند و اغلب رفتارهای پرجنب‌وجوش و غیرقابل‌کنترل از خود نشان می‌دهند. بی‌قراری مداوم، انجام کارها بدون فکر قبلی، قطع کردن صحبت دیگران و دشواری در رعایت نوبت از ویژگی‌های اصلی این نوع بیش‌فعالی است. نیاز دائمی به حرکت نیز سبب می‌شود آرام شدن برایشان بسیار سخت باشد.
رفتارهای این کودکان در خانه و مدرسه جلوه‌های متفاوتی دارد. در محیط خانه ممکن است هنگام انجام تکالیف یا صرف غذا مدام حرکت کنند، والدین را هنگام صحبت قطع نمایند یا بازی‌های پرصدا و پرتحرک انجام دهند. اما مشکلات کودکان بیش‌فعال در مدرسه معمولاً شدیدتر بروز می‌کند؛ به‌طور مثال آن‌ها بارها از صندلی خود بلند می‌شوند، بدون اجازه در کلاس صحبت می‌کنند، پاسخ‌ها را عجولانه می‌دهند و در رعایت قوانین گروهی یا نوبت دچار مشکل هستند. این رفتارها می‌تواند بر یادگیری، روابط اجتماعی و نظم کلاس تأثیر منفی بگذارد و نیازمند مدیریت هدفمند و پیوسته است.
مهم‌ترین ویژگی‌های بیش‌فعالی تکانشگری
1.بی‌قراری شدید
کودک دائماً در حال حرکت است و حتی هنگام نیاز به تمرکز یا آرامش، دست‌ها و پاهایش بی‌وقفه تکان می‌خورند. این بی‌قراری می‌تواند به شکل جابه‌جایی مکرر، ضربه زدن با دست یا پا و حرکات مداوم در کلاس یا خانه دیده شود.
2.تکانشی بودن
رفتارهای آنی و بدون فکر قبلی مانند قطع کردن صحبت دیگران یا پاسخ دادن شتاب‌زده از نشانه‌های بارز این کودکان است. این ویژگی گاهی خطرات جسمی یا مشکلات اجتماعی ایجاد می‌کند و کنترل آن برای والدین و معلمان دشوار است.
3.ضعف در کنترل خود
رعایت نوبت، پیروی از دستورالعمل‌ها و انجام فعالیت‌های نیازمند صبر برای این کودکان سخت است. همین موضوع می‌تواند باعث ایجاد تنش در روابطشان با همسالان و بزرگ‌ترها شود.
4.تحرک بیش از اندازه
حتی در موقعیت‌هایی که به آرامش نیاز است، مانند کلاس درس یا هنگام تماشای فیلم، کودک نمی‌تواند بی‌حرکت بماند و مدام در حال حرکت است. این وضعیت بر تمرکز و یادگیری او اثر منفی می‌گذارد.
5.نیاز مداوم به فعالیت
این کودکان همواره به دنبال حرکت‌اند و به سختی می‌توانند در شرایطی که نیاز به سکون دارد آرام بگیرند. اگر فرصت‌های مناسب برای فعالیت بدنی فراهم نشود، انرژی زیاد آن‌ها به‌طور نامناسب در محیط خانه یا مدرسه تخلیه خواهد شد.
راهکار های پیش فعالی تکانشگری
کودکان با بیش‌فعالی فیزیکی معمولاً انرژی زیادی دارند، بی‌قرار هستند و رفتارهای تکانشی از خود نشان می‌دهند. برای مدیریت این وضعیت، لازم است فرصت‌هایی برای تخلیه سالم انرژی فراهم شود. ورزش، بازی‌های پرتحرک و فعالیت‌های بدنی منظم به آن‌ها کمک می‌کند آرام‌تر شوند. تقسیم کارها به مراحل کوتاه‌تر باعث می‌شود تمرکز بیشتری داشته باشند و زود خسته نشوند. همچنین وجود قوانین واضح و قابل پیش‌بینی در خانه و مدرسه ضروری است تا کودک بداند در هر موقعیت چه انتظاری از او وجود دارد. استفاده از تشویق و پاداش فوری برای رفتارهای آرام و همکاری، نقش مهمی در تقویت رفتارهای مطلوب دارد. علاوه بر این، محیطی ساختاریافته با برنامه روزانه مشخص می‌تواند باعث کاهش رفتارهای تکانشی شود.
بیش‌فعالی از نوع کم‌توجهی (Inattentive)
این نوع بیش‌فعالی با بی‌قراری شدید و جنب‌وجوش مداوم همراه نیست، اما مشکل اصلی در توانایی تمرکز، حفظ توجه برای مدت طولانی و سازمان‌دهی فعالیت‌ها است. کودکان مبتلا به این نوع، اغلب ذهنشان به راحتی از موضوع اصلی منحرف می‌شود و در انجام کارهایی که نیاز به دقت و تمرکز دارد، با دشواری مواجه می‌شوند. آن‌ها ممکن است اطلاعات مهم را از دست بدهند، مراحل انجام یک فعالیت را فراموش کنند یا در مدیریت زمان و اولویت‌بندی وظایف ناتوان باشند.
اگرچه این کودکان معمولاً ظاهر آرام و ساکتی دارند و پرتحرکی شدید نشان نمی‌دهند، اما در واقع ذهنشان مرتب درگیر افکار مختلف است و کنترل توجه برایشان سخت است. این ویژگی باعث می‌شود که حتی در کارهایی که توانایی انجام آن‌ها را دارند، بازدهی کمتر و احتمال خطاهای بی‌دقتی بیشتر باشد. همچنین، ضعف در سازمان‌دهی و مدیریت فعالیت‌ها می‌تواند منجر به پراکندگی و بی‌نظمی در روند انجام کارها شود، به گونه‌ای که تلاش‌ها و مهارت‌های کودک به‌طور کامل خود را نشان ندهد
ویژگی‌های اصلی بیش‌فعالی از نوع کم توجهی
1.مشکل در تمرکز
کودک به سختی می‌تواند توجه خود را برای مدت طولانی روی یک فعالیت نگه دارد. هنگام مطالعه یا گوش دادن به درس، خیلی زود حواسش پرت می‌شود و به محرک‌های اطراف واکنش نشان می‌دهد.
2.فراموشکاری مداوم
فراموش کردن انجام تکالیف، جا گذاشتن وسایل درسی یا ناتوانی در یادآوری دستورالعمل‌ها از ویژگی‌های بارز این کودکان است. این مسئله باعث سردرگمی و اختلال در روند تحصیلی آن‌ها می‌شود.
3.دشواری در دنبال کردن دستورالعمل‌ها
این کودکان اغلب نمی‌توانند مراحل یک کار را به ترتیب انجام دهند. مثلاً ممکن است بخشی از تکلیف را انجام دهند و بخش دیگر را فراموش کنند یا به‌طور ناقص تحویل دهند.
4.ضعف در سازمان‌دهی
مرتب نگه داشتن وسایل، برنامه‌ریزی برای انجام تکالیف یا مدیریت زمان برایشان بسیار دشوار است. این بی‌نظمی باعث می‌شود کارهایشان ناقص یا با تأخیر انجام شود.
5.اشتباهات ناشی از بی‌دقتی
حتی زمانی که توانایی علمی دارند، به دلیل عجله یا ناتوانی در تمرکز روی جزئیات، اشتباهات ساده‌ای در تکالیف و آزمون‌ها مرتکب می‌شوند.
راهکارهای بیش‌فعالی از نوع کم توجهی
کودکان با نوع کم توجهی، بیش از آن‌که پرتحرک باشند، در تمرکز و سازمان‌دهی کارهای خود دچار مشکل‌اند. آن‌ها به محیطی آرام و بدون عوامل مزاحم نیاز دارند تا بتوانند بهتر توجه کنند. داشتن برنامه روزانه یا چک‌لیست وظایف، به یادآوری و نظم آن‌ها کمک زیادی می‌کند. تقسیم تکالیف به بخش‌های کوچک‌تر همراه با زمان‌های کوتاه استراحت، باعث می‌شود توان بیشتری برای ادامه فعالیت داشته باشند. همچنین مرور و تکرار دستورالعمل‌ها توسط والدین و معلم کمک می‌کند کودک آن‌ها را فراموش نکند. استفاده از ابزارهای کمکی مانند دفتر برنامه‌ریزی، برچسب‌های رنگی و تقویم آموزشی نیز می‌تواند سازمان‌دهی کارها را ساده‌تر کند. تمرین‌هایی برای تقویت دقت و توجه به جزئیات، مثل بازی‌های تمرکزی یا پیدا کردن تفاوت‌ها در تصاویر، به افزایش توانایی‌های شناختی این کودکان کمک خواهد کرد.
پیش فعالی ترکیبی (Combined Type)
بیش‌فعالی از نوع ترکیبی زمانی دیده می‌شود که کودک هم ویژگی‌های مربوط به کم‌توجهی و هم نشانه‌های تکانشگری را با هم نشان دهد. به همین دلیل، این گروه از کودکان معمولاً شدت بیشتری از مشکلات را نسبت به دو نوع دیگر تجربه می‌کنند. آن‌ها از یک سو با بی‌قراری، پرتحرکی و رفتارهای عجولانه روبه‌رو هستند و از سوی دیگر در تمرکز، سازمان‌دهی فعالیت‌ها و دنبال کردن دستورالعمل‌ها ضعف دارند. این هم‌زمانی علائم سبب می‌شود مدیریت رفتار و آموزش آن‌ها برای والدین و معلمان دشوارتر از سایر کودکان بیش‌فعال باشد.
کودکان با این نوع بیش‌فعالی به سختی می‌توانند برای مدت طولانی آرام بنشینند، در موقعیت‌های مختلف دچار حواس‌پرتی می‌شوند و اغلب کارهایشان را نیمه‌تمام رها می‌کنند. در عین حال ممکن است بدون فکر قبلی پاسخ بدهند، صحبت دیگران را قطع کنند یا بارها از جای خود بلند شوند. همین ترکیب نشانه‌ها نه‌تنها بر عملکرد تحصیلی آن‌ها اثر منفی می‌گذارد، بلکه روابط اجتماعی‌شان را نیز با چالش مواجه می‌کند.به همین دلیل، شناسایی زودهنگام این نوع بیش‌فعالی و استفاده از روش‌های ترکیبی برای مدیریت آن اهمیت ویژه‌ای دارد.
ویژگی های اصلی پیش فعالی ترکیبی
1. بی‌قراری و تکانشگری
کودکانی با بیش‌فعالی ترکیبی به‌سختی می‌توانند آرام بمانند. آن‌ها مدام در حال حرکت‌اند، روی صندلی جابه‌جا می‌شوند یا بدون دلیل از جای خود بلند می‌شوند. علاوه بر این، در تصمیم‌گیری عجول هستند؛ پاسخ‌ها را پیش از فکر کردن بیان می‌کنند و صحبت دیگران را قطع می‌کنند. رعایت نوبت، صبر در صف یا پیروی از قوانین بازی‌های گروهی برایشان دشوار است. همین رفتارها می‌تواند هم در کلاس درس و هم در روابط اجتماعی باعث تنش و بی‌نظمی شود.
2. ضعف در تمرکز
این کودکان در نگه‌داشتن توجه برای مدت طولانی مشکل دارند. هنگام تدریس، خیلی سریع حواسشان به محرک‌های اطراف پرت می‌شود و در انجام تکالیف نمی‌توانند تا پایان بر فعالیت باقی بمانند. حتی اگر موضوع برایشان جذاب باشد، ذهنشان مرتب به سمت محرک‌های دیگر کشیده می‌شود. این مسئله باعث می‌شود یادگیری آن‌ها سطحی باشد و در امتحانات عملکرد ضعیف‌تری نشان دهند.
3. فراموشکاری و بی‌نظمی
گم کردن وسایل درسی، جا گذاشتن کتاب یا مداد، فراموش کردن انجام تکالیف و حتی فراموشی وعده‌های کوچک روزمره (مثل پیام والدین به معلم) از ویژگی‌های رایج آن‌هاست. همچنین مدیریت زمان و سازمان‌دهی فعالیت‌ها برایشان دشوار است؛ اغلب تکالیف را نیمه‌کاره رها می‌کنند یا نمی‌دانند از کجا شروع کنند. این بی‌نظمی باعث می‌شود عملکردشان در مدرسه و خانه آشفته به نظر برسد.
4. اشتباهات ناشی از بی‌دقتی
حتی زمانی که کودک توانایی علمی کافی دارد، به دلیل عجله و ناتوانی در تمرکز روی جزئیات، خطاهای ساده‌ای مرتکب می‌شود. مثلاً در ریاضی علامت‌ها را اشتباه می‌گذارد یا در دیکته کلمات ساده را غلط می‌نویسد. این اشتباهات بی‌دقتی به مرور باعث افت تحصیلی و کاهش اعتمادبه‌نفس کودک می‌شود، چون نتیجه تلاش واقعی او در کارنامه دیده نمی‌شود.
5. مشکل در روابط اجتماعی
به علت رفتارهای تکانشی و صبر کم، تعامل با همسالان یا بزرگ‌ترها برایشان دشوار است. ممکن است بدون رعایت نوبت وارد صحبت دیگران شوند، در بازی‌ها قوانین را زیر پا بگذارند یا با هیجان بیش از حد باعث آزار دوستانشان شوند. همین رفتارها باعث می‌شود گاهی از سوی همسالان طرد شوند یا در محیط مدرسه دچار تنش و درگیری شوند. این مشکلات اجتماعی، علاوه بر کاهش عزت‌نفس، می‌تواند احساس انزوا و ناکامی را در کودک تقویت کند.
راهکارهای بیش‌فعالی ترکیبی
کودکان با نوع ترکیبی هم مشکلات بی‌قراری و تکانشگری دارند و هم از ضعف تمرکز و سازمان‌دهی رنج می‌برند. بنابراین، مدیریت این نوع نیازمند ترکیبی از راهکارهای دو گروه قبلی است. فعالیت بدنی منظم در کنار تمرین‌های توجه و برنامه‌ریزی به آن‌ها کمک می‌کند تا هم انرژی خود را تخلیه کنند و هم توانایی تمرکز بیشتری داشته باشند. داشتن روال ثابت روزانه مانند زمان مشخص برای خواب، بازی و مطالعه، امنیت روانی ایجاد می‌کند و به کودک نظم می‌دهد. استفاده از روش‌های بصری مثل نمودار پاداش یا پوستر قوانین، به کودک کمک می‌کند وظایف خود را بهتر درک کند. همچنین تعیین زمان‌های کوتاه برای تمرکز (مثلاً ۱۰ دقیقه کار و چند دقیقه استراحت) باعث می‌شود کودک انگیزه بیشتری برای ادامه فعالیت‌ها داشته باشد. در نهایت، همکاری مداوم والدین و معلمان برای پیگیری قوانین و روش‌های یکسان بسیار مهم است. علاوه بر این، آموزش مهارت‌های کنترل هیجان و مدیریت خشم از طریق بازی، قصه یا نقش‌آفرینی می‌تواند به بهبود روابط اجتماعی و کاهش رفتارهای تکانشی کمک کند.
نتیجه گیری
شناخت دقیق نوع بیش‌فعالی هر کودک، پایه‌ای اساسی برای مدیریت مؤثر علائم و بهبود عملکرد تحصیلی، رفتاری و اجتماعی او است. هر نوع بیش‌فعالی الگوها و نیازهای رفتاری متفاوتی دارد و درک این تفاوت‌ها به والدین، معلمان و متخصصان کمک می‌کند تا برنامه‌های حمایتی هدفمند و اثربخش طراحی کنند.
همچنین، هر کودک ویژگی‌ها و شدت علائم خاص خود را دارد و بنابراین راهکارهای یکسان برای همه مناسب نیستند. بهترین نتایج زمانی حاصل می‌شود که برنامه حمایتی، آموزشی و رفتاری شخصی‌سازی شده باشد و با نیازهای فردی کودک هماهنگ شود. توجه به تفاوت‌های شخصی، فراهم کردن محیط حمایتی و به‌کارگیری روش‌های ترکیبی در آموزش، رفتاردرمانی و درمان پیش‌فعالی می‌تواند به کودک کمک کند توانایی‌های خود را به حداکثر برساند و با چالش‌های تحصیلی، رفتاری و اجتماعی بهتر مقابله کند.
سوالات متداول
1-آیا بیش‌فعالی ترکیبی همیشه شدیدتر از دو نوع دیگر است؟
بیش‌فعالی ترکیبی معمولاً چالش‌های بیشتری دارد چون هم مشکلات کم‌توجهی و هم پرتحرکی را با هم دارد، اما شدت واقعی علائم به ویژگی‌های فردی و شرایط محیطی کودک بستگی دارد.
2-نشانه‌های پرتحرکی در بیش‌فعالی تکانشگری چه زمانی بیشتر بروز می‌کنند؟
نشانه‌های پرتحرکی در بیش‌فعالی فیزیکی معمولاً در موقعیت‌هایی که کودک باید آرام بماند یا تمرکز کند، مانند کلاس درس، هنگام تکالیف یا انتظار در صف، بیشتر بروز می‌کند. همچنین وقتی کودک خسته، هیجان‌زده یا تحریک‌پذیر است، این رفتارها شدت بیشتری می‌یابد.